"Nạn đào ngũ đang trở nên rất nghiêm trọng", Oleksandr Kovalenko, chuyên gia quân sự người Ukraine sống ở Kiev, nói với AP. "Chiến sự đã diễn ra hơn hai năm và vấn đề này chỉ ngày càng trầm trọng thêm".
Đối mặt với tình trạng thiếu hụt mọi thứ và trở nên kiệt sức vì chiến đấu liên miên, hàng chục nghìn binh sĩ Ukraine đã tự ý rời bỏ vị trí chiến đấu, theo các luật sư, binh sĩ và quan chức Ukraine.
Nhiều trường hợp cả đơn vị rút khỏi mục tiêu mà họ có nhiệm vụ bảo vệ, khiến phòng tuyến trở nên dễ bị tổn thương và giúp Nga kiểm soát thêm lãnh thổ, các chỉ huy và binh sĩ Ukraine cho biết.
Một số người, dường như bị chấn thương tâm lý và mất tinh thần bởi viễn cảnh chiến trường ảm đạm, đã xin nghỉ ốm để về tuyến sau điều trị và không bao giờ quay lại đơn vị. Số khác xung đột với chỉ huy và từ chối thực hiện mệnh lệnh, thậm chí là giữa trận đánh.
Theo Văn phòng Tổng công tố Ukraine, hơn 100.000 binh sĩ nước này bị kết tội vì hành vi đào ngũ từ khi chiến sự bùng phát tháng 2/2022. Gần một nửa trong số này đào ngũ trong năm ngoái, sau khi Ukraine phát động chiến dịch tuyển quân gây tranh cãi mà các quan chức và chỉ huy quân đội nước này thừa nhận là đã thất bại.
Con số lính đào ngũ được đánh giá là cao đến kinh ngạc, vì Ukraine có khoảng 300.000 quân trước khi nước này phát động chiến dịch tuyển quân. Số lượng binh sĩ rời bỏ vị trí thực tế có thể cao hơn nhiều. Theo một nghị sĩ Ukraine, lượng lính đào ngũ có thể lên tới 200.000 người.
Tình trạng đào ngũ đang làm trầm trọng thêm tình trạng thiếu nhân sự của quân đội Ukraine, cũng như làm tê liệt kế hoạch chiến đấu của họ vào thời điểm quan trọng trong xung đột với Nga. Điều này có thể khiến Ukraine gặp bất lợi rõ ràng trong những cuộc đàm phán hòa bình tương lai.
Binh sĩ Ukraine bê đạn pháo trên tiền tuyến gần Bakhmut ngày 25/3. Ảnh: AP
Dù quân đội Nga cũng đối mặt vấn đề tương tự, nạn đào ngũ của lính Ukraine phơi bày những vấn đề sâu xa đang làm rối loạn lực lượng nước này và cách họ tác chiến, từ chiến dịch tuyển quân sai lầm tới việc dàn mỏng các đơn vị tiền tuyến.
"Nói thẳng ra, chúng tôi đã vắt kiệt sức lực của mọi người", một sĩ quan thuộc Lữ đoàn Cơ giới số 72 Ukraine thừa nhận. Người này cho biết nạn đào ngũ là một trong những lý do chính khiến Ukraine để mất thành trì Ugledar hồi tháng 10.
Nhiều binh sĩ Ukraine mệt mỏi vì phải chiến đấu từ tháng này sang tháng khác mà không được rút về tuyến sau để nghỉ ngơi, số khác bị tổn thương tâm lý và cảm xúc khi chứng kiến nhiều cái chết của đồng đội. Một số cảm thấy tội lỗi vì không còn tinh thần chiến đấu, số khác tức giận về cách chỉ đạo tác chiến của chỉ huy và thất vọng vì khó có thể chiến thắng.
"Giữ im lặng về vấn đề lớn chỉ gây hại cho Ukraine", Serhii Hnezdilov, một trong số ít binh sĩ công khai nói về quyết định đào ngũ, cho biết. Hnezdilov bị bắt và kết án ngay sau khi được hãng thông tấn AP phỏng vấn hồi tháng 9.
Một lính Ukraine đào ngũ khác cho biết anh rời đơn vị vì cần phẫu thuật, nhưng không muốn quay lại sau khi hết hạn nghỉ phép. Anh cho biết vẫn còn gặp ác mộng vì chứng kiến cái chết của đồng đội.
"Hãy tưởng tượng bạn ngồi dưới làn đạn pháo, Nga bắn 50 quả và chúng tôi chỉ có một quả. Sau đó bạn nhìn thấy đồng đội của mình nát thành từng mảnh và nhận ra điều đó có thể đến với bạn bất cứ lúc nào", người này nói. "Trong khi đó, chỉ huy núp trong hầm ở cách 10 km ra lệnh qua điện đài rằng 'tiến lên, hãy xốc lại tinh thần, mọi thứ sẽ ổn'".
Cục diện chiến sự Nga - Ukraine. Đồ họa: RYV
Hnezdilov cũng rời đơn vị vì cần chăm sóc y tế và tuyên bố sẽ đào ngũ trước khi phẫu thuật. Hnezdilov nói không thấy khả năng được giải ngũ sau 5 năm phục vụ trong quân đội dù các lãnh đạo đã hứa điều này.
"Nếu nghĩa vụ quân sự không có thời điểm kết thúc, nó sẽ trở thành nhà tù tâm lý và rất khó để tìm thấy lý do bảo vệ đất nước", Hnezdilov cho biết.
Nạn đào ngũ khiến nhiều kế hoạch tác chiến của các chỉ huy Ukraine tan thành mây khói. Nhiều đoạn trên phòng tuyến của Ukraine bị tổn hại nghiêm trọng vì các đơn vị bất tuân thượng lệnh và bỏ vị trí.
"Do thiếu ý chí chính trị và quản lý binh sĩ kém, đặc biệt là bộ binh, lực lượng Ukraine chắc chắn không bảo vệ tốt các khu vực mà chúng tôi đang kiểm soát", Hnezdilov nói.
Một nghị sĩ Ukraine cho biết quân đội nước này ghi nhận tình trạng thiếu 4.000 lính ở mặt trận vào tháng 9, chủ yếu do binh sĩ tử trận, bị thương và đào ngũ. Hầu hết lính đào ngũ là những người mới được tuyển.
Sĩ quan phụ trách pháp lý của một lữ đoàn Ukraine cho biết đã gặp nhiều trường hợp như vậy, nhận định vấn đề nghiêm trọng nhất là "các binh sĩ bỏ vị trí chiến đấu giữa lúc giao tranh, khiến đồng đội của họ thiệt mạng vì điều đó".
"Chúng tôi ghi nhận một số lần các đơn vị lớn nhỏ bỏ vị trí, để hở sườn và bị đối phương khoét vào. Đồng đội của những kẻ đào ngũ tử trận vì không biết vị trí quanh họ không còn ai", sĩ quan Ukraine nói.
Theo sĩ quan thuộc lữ đoàn 72, kịch bản này đã xảy ra tại Ugledar, thành trì mà Ukraine bám trụ suốt hai năm. Lữ đoàn 72 bị kéo căng nhiều tuần trước khi Ugledar thất thủ, chỉ có ba tiểu đoàn bám trụ tại thành phố đến phút chót, thậm chí các chỉ huy còn rút bớt quân của họ để củng cố sườn.
Mỗi đại đội phải có 120 binh sĩ, song một số đại đội chỉ còn 10 người vì thương vong và đào ngũ, sĩ quan lữ đoàn 72 nói. Khoảng 20% binh sĩ mất tích của các đại đội này là những kẻ đào ngũ. "Tỷ lệ này tăng nhanh mỗi tháng", sĩ quan lữ đoàn 72 cho biết.
Binh sĩ Ukraine tại điểm trú ẩn gần chiến trường tại tỉnh Kharkov ngày 7/11. Ảnh: AP
Ukraine điều quân tiếp viện tới Ugledar sau khi Nga nhận thấy đối phương lâm vào thế yếu và đẩy mạnh tiến công. Nhưng lực lượng tiếp viện này cũng rời đi, khiến một số binh sĩ thuộc lữ đoàn 72 phải rút lui dưới làn đạn, không được yểm trợ và thiệt mạng.
Tuy nhiên, sĩ quan lữ đoàn 72 Ukraine khẳng định không có ác cảm với những binh sĩ đào ngũ. "Tôi không lên án bất cứ thành viên nào trong tiểu đoàn hay những người đào ngũ khác, bởi họ đều thực sự mệt mỏi", ông nói.
Theo ba sĩ quan quân đội Ukraine và một phát ngôn viên của Cục Điều tra Ukraine, các công tố viên và quân đội không muốn truy tố lính đào ngũ vì không thể thuyết phục họ quay lại đơn vị bằng cách này. Một số người quay lại đơn vị rồi lại bỏ trốn.
Bộ Tổng tham mưu quân đội Ukraine cho biết binh sĩ nước này được hỗ trợ tâm lý, song không bình luận về số lính đào ngũ trên chiến trường.
Hai luật sư đại diện cho các binh sĩ đào ngũ cho biết rất khó bảo vệ thân chủ khi họ bị truy tố, và bên biện hộ thường tập trung vào khía cạnh tâm lý khi họ bỏ đơn vị. "Những người này không đối phó được tình huống họ gặp phải và không được hỗ trợ về mặt tâm lý", luật sư Tetyana Ivanova nói.
Ivanova cho biết nhiều binh sĩ có ý định đào ngũ đã tìm tới bà để xin lời khuyên, nhưng sau đó được điều tới chiến đấu gần Ugledar. "Họ sẽ không giành lại được thành phố, nhưng cũng chẳng có cơ hội mà quay về", nữ luật sư này nói.
Nguyễn Tiến (Theo AFP, AP, Reuters)