Sách Khảo luận về Tết và sách Đặc khảo về tín ngưỡng thờ gia thần - NXB Tổng Hợp TP.HCM
Việc cúng kiếng hằng năm vào giao thừa cốt để xin chư thần Hành khiển - Hành binh tha thứ.
Đêm trừ tịch còn gọi là đêm cuối cùng của năm cũ, được tính từ chiều 30 tháng chạp. Còn khoảnh khắc hết đêm 30, rạng ngày mùng 1 là thời điểm giao thừa.
Đây là khoảnh khắc thiêng liêng để thực hiện các phong tục, tín ngưỡng trừ khử điều xấu trong năm cũ và đón cái tốt đẹp trong năm mới.
Cúng thần Hành khiển - Hành binh
Ông Huỳnh Ngọc Trảng cho biết trong đêm trừ tịch, người ta sẽ thực hiện lễ trừ tịch, còn gọi là lễ cúng hai vị Hành khiển - Hành binh để tiễn/đón vị cai quản năm cũ/mới.
Trong tín niệm phổ thông, thay mặt Ngọc Hoàng thượng đế, có 12 vị thần Hành khiển (quan văn) - Hành binh (võ tướng) luân phiên trông coi mọi việc ở thế gian trong một năm, tính từ năm Tý đến năm Hợi. Phụ tá các thần có một phán quan.
Các thần lo việc thi hành mệnh lệnh của Ngọc Hoàng thượng đế, còn Phán quan lo việc ghi chép công tội của mọi người, gia đình, cộng đồng, thôn xã...
Viết trong cuốn Khảo luận về Tết, ông Trảng nêu rõ một điều phổ biến trong dân gian là với các thần Hành khiển - Hành binh sẽ có vị nhân từ, có vị hung dữ:
"Năm nào gặp vị thần nhân từ thì mưa thuận gió hòa, cuộc sống khang thái. Ngược lại, năm nào đói kém, mất mùa, dịch bệnh, tai ách, loạn lạc triền miên thì do vị thần Hành khiển - Hành binh năm đó giận dữ gây nên.
Nhà nghiên cứu Huỳnh Ngọc Trảng - Ảnh: HỒ LAM
Cũng có một lý do xác tín dẫn đến tai họa này là do nhu cầu "thu quân bắt lính" của thần".
Tập hợp 12 vị thần Hành khiển - Hành binh là thần Thái tuế, gốc từ tín ngưỡng sùng bái tinh tú, cụ thể là Mộc tinh (sao Mộc).
"Chu kỳ của sao Mộc quay quanh Mặt trời là 12 năm nên sao Mộc còn được gọi là Tuế tinh, sau phát triển thành Thái Tuế tinh quân hay Tuế quân, Thái Tuế tôn thần. Do là Tuế tinh/sao của năm nên được thế nhân tôn thành 12 thần Hành khiển: "Hành khiển thập nhị chư thần", ông Trảng cho biết thêm.
Vì sao cần gây tiếng động trong đêm giao thừa?
Theo ông Trảng, trong đêm giao thừa (khoảnh khắc đánh dấu sự kết thúc của một chu kỳ thoái bộ sinh - diệt để khởi đầu một chu kỳ tái sinh mới), người ta còn hay đốt pháo, ống lệnh, đánh cồng, gõ trống, khua mõ... nhằm gây tiếng động để nhanh chóng xóa bỏ sự thụ động, hoang vắng, tối tăm.
"Tiếng động vang lên giữa tịch tĩnh cũng biểu thị cho sức mạnh xua đuổi các thế lực xấu luôn nương náu trong bóng tối để hại người: tà ma quỷ mị.
Cũng có lý giải khác cho rằng tiếng pháo, tiếng trống... biểu tượng cho tiếng sấm, thế lực hủy diệt và tạo sức sinh sản.
Tiếng trống tái tạo tiếng nói của thần sấm, chúa tể của mưa và đấng trừng trị thần (Thiên Lôi đánh quỷ).
Tiếng trống ban lệnh tấn công và chính nó là tiếng gọi các thế lực phù hộ làm sinh sôi nảy nở của cải trên Trái đất.
Đó cũng là công năng của các loại nhạc cụ thuộc bộ gõ của các đội hát Xéc pùa Mường và hát Sắc bùa của người Kinh, các hình thức diễn xướng khởi đi từ đêm trừ tịch đến tháng giêng ngày Tết", ông Trảng phân tích trong Khảo luận về Tết.
Qua các nghiên cứu, ông Trảng nhận định giao thừa là thời điểm thiêng với nghĩa "tống cựu nghinh tân", tức đón cái mới tốt và trừ bỏ cái xấu cũ. Chính vì vậy, ở thời gian cuối năm, các nghi thức cúng tiễn đã được diễn ra trước Tết là tiễn Táo, sau đó Thần để đến ngày 30 tháng chạp thì đón Táo, Thần về.