Từ những năm 2000, ma túy hoành hành ở Philippines. Một số tổ chức tội phạm và băng đảng địa phương tham gia vào hoạt động buôn bán ma túy, biến Philippines thành một trong những trung tâm của hoạt động buôn bán ma túy bất hợp pháp ở châu Á.
Chỉ riêng trong năm 2010, báo cáo Chiến lược Kiểm soát Ma túy Quốc tế của Mỹ ước tính quy mô hoạt động buôn bán ma túy bất hợp pháp ở Philippines đạt 6,4-8,4 tỷ USD mỗi năm.
Chuyên gia luật Amanda Taub, giáo sư thỉnh giảng về luật quốc tế và nhân quyền tại Đại học Fordham, New York, Mỹ cho rằng cội rễ của vấn đề bắt nguồn từ thời kỳ cầm quyền của cựu tổng thống Benigno Aquino, người đã không thể cải thiện được hệ thống tư pháp đầy tham nhũng và thiếu hiệu quả của Philippines như những gì đã hứa khi đắc cử năm 2010.
Trong mắt dân chúng, ông Aquino bị coi là một tổng thống mềm yếu, không cương quyết đưa ra những biện pháp cần thiết để giải quyết các vấn đề của đất nước, trong đó có vấn nạn ma túy.
Đó là khi ông Rodrigo Duterte, thị trưởng thành phố Davao ở miền nam đất nước, vụt sáng. Trong các cuộc vận động tranh cử tổng thống đầu năm 2016, Duterte đã tuyên bố mạnh tay với những người buôn bán và sử dụng ma túy, coi ma túy là mối đe dọa sống còn đối với quốc gia, cảnh báo Philippines có nguy cơ trở thành "đất nước ma túy".
"Khi trở thành tổng thống, tôi sẽ lệnh cho cảnh sát và quân đội truy tìm những người này và giết họ. Các nhà tang lễ sẽ chật cứng người", ông nói trong cuộc vận động tại thành phố Lingayen, phía bắc Philippines ngày 15/3/2016.
Ông Rodrigo Duterte cầm khẩu súng trường tại trụ sở của Cảnh sát Quốc gia Philippines ở thành phố Quezon tháng 4/2018. Ảnh: AP
Cam kết của Duterte không phải là không có cơ sở. Khi ông đắc cử ghế thị trưởng năm 1988, Davao khi đó được biết đến như "thành phố chết chóc" của đất nước và Duterte tuyên bố sẽ khôi phục lại luật pháp và trật tự.
Một cựu nhà ngoại giao nhớ lại chuyến thăm văn phòng của ông Duterte tại Davao nhiều năm trước. "Hàng người chờ để xin gì đó xếp dài tới tận cửa, cho thấy thị trưởng là người được tin tưởng ở thành phố. Ông ấy có một khẩu súng lục mạ vàng trên bàn làm việc như nhằm thể hiện ông ấy là người đứng đầu. Khẩu súng luôn ở đó và sẵn sàng khai hỏa", người này nói.
Trong hơn hai thập kỷ lãnh đạo chính quyền Davao, để thiết lập trật tự ở thành phố, ông Duterte từ năm 1993 đã cho thành lập lực lượng có tên Biệt đội Tử thần Davao (DDS), với thành phần chính là các cựu phiến quân hoặc cựu cảnh sát ở thành phố.
Edgar Matobato, một cựu thành viên DDS, trong phiên điều trần trước Thượng viện Philippines năm 2016 cho hay chính thị trưởng Duterte đã giao DDS nhiệm vụ "tiêu diệt những tên tội phạm như bọn bán lẻ ma túy, những kẻ hiếp dâm hay cướp giật". "Đó là những người bị chúng tôi bắn chết mỗi ngày", Matobato cho biết.
Theo Matobato, chiến thuật điển hình của DDS là đi từng nhóm nhỏ hai hoặc ba người trên những chiếc xe máy không gắn biển số để tiếp cận mục tiêu, rồi bắn nạn nhân tại những nơi như quán bar, chợ, siêu thị hoặc những nơi đông người khác. Cảnh sát thường rất lâu sau mới có mặt, và cũng không quan tâm đến việc thu thập chứng cứ ở hiện trường.
Tỷ lệ tội phạm ở Davao đã giảm dưới thời ông Duterte làm thị trưởng, nhưng nó đi kèm số vụ giết người tăng. Các nhà hoạt động cho biết hơn 1.000 người đã bị giết theo cách này trong thời gian ông Duterte nắm quyền ở thành phố.
"Nếu bạn có hành động bất hợp pháp trong thành phố của tôi, hoặc là tội phạm hay thành viên tổ chức chuyên săn đuổi những người dân vô tội của thành phố, các bạn sẽ trở thành mục tiêu ám sát hợp pháp", ông tuyên bố hồi tháng 2/2009.
Thậm chí một sĩ quan cảnh sát từng là thành viên DDS nói với AP rằng khoảng 10.000 nghi phạm đã bị ông và các biệt đội cảnh sát lẫn dân quân bắn hạ ở Davao.
Bất kể số người chết là bao nhiêu, nhiều người tin rằng Davao là nơi an toàn nhất Philippines. Thị trưởng Duterte khi đó được đặt biệt danh "Người trừng phạt". Ông Duterte đã biết cách khai thác tâm lý này của dân chúng, đề xuất những biện pháp ngắn hạn nhằm mục tiêu "giải quyết vấn nạn ma túy của đất nước".
Trong cuộc vận động tranh cử cuối cùng năm 2016, ông Duterte cam kết sẽ quét sạch tội phạm ma túy ở Philippines chỉ trong 6 tháng" bằng cách áp dụng "chính xác những gì tôi đã làm khi còn là thị trưởng Davao".
Lời hứa này đã giúp ông ghi điểm, giành chiến thắng trong cuộc bầu cử tổng thống năm 2016. Ngay sau khi thắng cử, ông Duterte không mất nhiều thời gian để nhân rộng mô hình cuộc chiến chống ma túy ở Davao trên toàn Philippines.
Ông công khai ra lệnh cho các sĩ quan cảnh sát nổ súng bắn chết bất cứ tội phạm ma túy nào, kể cả người nghiện, cam kết sẽ bảo vệ lực lượng hành pháp trước mọi thách thức pháp lý.
Nhiều "biệt đội tử thần" được cảnh sát thành lập theo mô hình ở Davao, thường xuyên tuần tra trên đường phố và nổ súng bắn hạ bất cứ người nào mà họ cho là tội phạm ma túy. Những vụ bắn người kiểu hành hình như vậy đã gieo rắc kinh hoàng trên nhiều khu phố khắp Philippines.
Cảnh sát kiểm tra khẩu súng thu từ một nghi phạm ma túy sau cuộc nổ súng ở Quezon, Philippines ngày 6/9/2016. Ảnh: AP
Trong chiến dịch tại một khu ổ chuột ở Manila hồi tháng 9/2016, một biệt đội thử thần như vậy đã nổ súng bắn chết Luis Bonifacio, 45 tuổi, và con trai Gabriel Lois, 19 tuổi. Gia đình Domingo cáo buộc hơn 10 cảnh sát đã tham gia cuộc đột kích ban đêm, nổ súng vào hai bố con không có ma túy, cũng không có vũ khí. 4 sĩ quan cảnh sát thuộc "biệt đội tử thần" này đến tháng 6/2024 bị tòa án vùng Manila tuyên 6-10 năm tù vì giết hại hai nạn nhân vô tội.
Cuối năm 2016, cảnh sát Philippines cho biết hơn 6.000 người đã thiệt mạng trong chiến dịch chống ma túy do tổng thống Duterte phát động, trong đó có một phần ba là do cảnh sát bắn chết, số còn lại vẫn đang được điều tra. Tổng thống Duterte nói rằng các vụ nổ súng của cảnh sát là để tự vệ.
Nhưng những người chỉ trích cho rằng hầu hết nạn nhân là con nghiện và kẻ buôn bán ma túy nhỏ lẻ, còn những kẻ cầm đầu đường dây buôn bán ma túy với lợi nhuận béo bở phần lớn vẫn chưa bị phát hiện và bắt giữ.
Đến tháng 7/2017, sau một năm tiến hành chiến dịch chống ma túy quy mô toàn quốc, các quan chức chính phủ Philippines nói rằng tỷ lệ tội phạm đã giảm đáng kể, hàng nghìn kẻ buôn bán ma túy bị đưa vào tù, một triệu con nghiện đăng ký tham gia các chương trình cai nghiện ma túy và thế hệ tương lai của Philippines đang được bảo vệ trước tệ nạn này.
"Đúng là có hàng nghìn người đã bị chết nhưng có hàng triệu người được sống tốt", Oscar Albayalde, cảnh sát trưởng thủ đô Manila khi đó, nói.
Nhưng giới chuyên gia hoài nghi về tuyên bố này. Nếu chiến lược chống ma túy của ông Duterte thành công thì theo quy luật kinh tế, giá của ma túy đá, hay còn gọi là shabu ở Philippines, phải tăng lên do nguồn cung khan hiếm. Tuy nhiên, các số liệu của Cục Phòng chống Ma túy Philippines (PDEA) lại cho thấy giá shabu sau một năm nước này phát động chiến dịch chống ma túy thậm chí đang rẻ hơn ở Manila.
Tháng 7/2016, giá mỗi gram shabu khoảng 1.200-11.000 peso (24-220 USD) nhưng một năm sau, giá của chúng dao động khoảng 1.000-15.000 peso (20-300 USD). "Nếu giá shabu giảm, đó là chỉ dấu cho thấy các biện pháp thực thi pháp luật không hiệu quả", chuyên gia Gloria Lai ở Tổ chức Chính sách Ma túy Quốc tế (IDPC), nói.
Giữa năm 2017, sau khi tuyên bố chiến dịch chống ma túy đã thành công, ông Duterte lại quay sang chỉ trích lực lượng cảnh sát, cho rằng đây là lực lượng "tham nhũng nhất, tham nhũng đến tận cốt lõi", khi tội phạm ma túy ở Philippines không giảm.
Sau vụ các sĩ quan chống ma túy được cho là chủ mưu trong vụ sát hại một doanh nhân Hàn Quốc trong trụ sở cảnh sát quốc gia Philippines, ông Duterte cho rằng gần 40% lực lượng cảnh sát nước này "tham gia các hoạt động phi pháp". Ông tuyên bố "thanh lọc" cảnh sát Philippines, tạm thời đình chỉ mọi đơn vị chống ma túy trên toàn quốc để bắt đầu quá trình "loại trừ tham nhũng". Các vụ nổ súng bắn chết tội phạm ma túy tiếp tục gia tăng ở Philippines sau đó.
Cùng năm, Tòa án Hình sự Quốc tế (ICC) mở cuộc điều tra nhắm vào ông Duterte với cáo buộc "phạm tội ác chống lại loài người" vì những hành động trong cuộc chiến chống ma túy kể từ ngày 1/11/2011, thời điểm ông còn là thị trưởng Davao.
Ông Duterte khi đó chỉ trích cuộc điều tra của tòa và từ chối hợp tác. Năm 2019, ông quyết định rút Philippines khỏi ICC.
Khi nhiệm kỳ 6 năm của ông Duterte kết thúc năm 2022, chính quyền thông báo hơn 6.200 người được mô tả là "nghi phạm ma túy" đã bị lực lượng an ninh bắn hạ. Song các nhóm nhân quyền ước tính con số thực tế lên tới 27.000-30.000 người.
Sau khi ông Duterte mãn nhiệm, chính quyền Tổng thống Ferdinand Marcos tuyên bố sẽ không tiếp thục chiến dịch chống ma túy trên quy mô toàn quốc như cách người tiền nhiệm đã làm, cho rằng hoạt động này không phát huy hiệu quả.
Hàng chục sĩ quan cảnh sát Philippines năm 2022 bị bắt, điều tra vì dính líu tới hoạt động buôn bán ma túy. Bộ trưởng Nội vụ Philippines Benjamin Abalos cho biết có những người thực thi pháp luật bán ma túy ngay trong văn phòng của họ.
Ông Abalos hồi đầu năm 2023 kêu gọi các cảnh sát từ hàm đại tá tới cấp tướng tự nguyện từ chức để khôi phục niềm tin về các hoạt động chống ma túy. "Đây là một cách để thanh lọc hàng ngũ của chúng ta. Chúng ta hãy bắt đầu lại từ đầu", ông nói.
Dữ liệu từ Dự án Dahas do Đại học Philippines tiến hành cho thấy sau gần 10 năm ông Duterte tiến hành chiến dịch chống ma túy từ thành phố Davao cho tới toàn Philippines, tình trạng bạo lực liên quan đến ma túy vẫn không giảm.
Dahas ghi nhận 342 người chết vì ma túy trong giai đoạn từ 1/7/2022 đến 30/7/2023, với tỷ lệ trung bình 0,9 người chết mỗi ngày, gần tương đương so với tỷ lệ 0,8 người mỗi ngày trong thời kỳ ông Duterte nắm quyền.
Cảnh sát Philippines ngày 11/3 bắt ông Duterte và dẫn giải đến The Hague, Hà Lan để ICC xét xử. Công ước Rome quy định ICC vẫn có quyền tài phán với những vấn đề xảy ra tại quốc gia trong thời gian nước đó là thành viên, do đó tòa có quyền điều tra, xét xử các hành vi phạm tội liên quan tới chiến dịch chống ma túy ở Philippines giai đoạn 2011-2019, trước khi nước này rút khỏi ICC theo lệnh của ông Duterte.
Ông Duterte hôm nay sẽ xuất hiện tại phiên điều trần đầu tiên ở ICC. Nếu bị tuyên có tội, ông có thể đối mặt mức án hàng chục năm tù.
Thùy Lâm (Theo AP, FT, Reuters)
