Yuri Ignat, lãnh đạo bộ phận truyền thông của không quân Ukraine, hôm 11/3 tuyên bố hệ thống phòng không SAMP/T nước này đã "bắn hạ một máy bay dòng Sukhoi và nhiều mục tiêu khác của Nga". Ông không nêu cụ thể thời gian, địa điểm và chủng loại phi cơ Nga bị bắn hạ, cũng như chưa công bố bằng chứng cho tuyên bố này.
Đây là lần đầu giới chức Ukraine tuyên bố hạ chiến đấu cơ Nga bằng hệ thống phòng không SAMP/T sau gần hai năm vận hành khí tài được một số chuyên gia coi là "đối trọng của tên lửa Patriot". Điều này cũng cho thấy hàng loạt thách thức với Ukraine trong nỗ lực cải thiện năng lực phòng không và tìm biện pháp thay thế hệ thống Patriot khi kho dự trữ tên lửa cạn kiệt.
SAMP/T là hệ thống phòng không tầm trung di động do liên doanh EuroSAM của Pháp và Italy phát triển. Tổ hợp sử dụng mạng lưới radar và cảm biến, trong đó có radar mảng pha quét điện tử chủ động, để đối phó với hàng loạt mối đe dọa như máy bay, tên lửa đạn đạo chiến thuật, tên lửa hành trình và máy bay không người lái (UAV).
Bệ phóng SAMP/T khai hỏa trong một cuộc thử nghiệm. Ảnh: MBDA
Mỗi hệ thống có giá 500-800 triệu USD tùy khí tài đi kèm. Khẩu đội cơ bản gồm một radar đa chức năng Arabel, xe chỉ huy, 4-6 xe bệ phóng mang được tối đa 48 tên lửa Aster-30, trong đó mỗi quả đạn có giá khoảng 2 triệu USD.
Về lý thuyết, hệ thống SAMP/T có thể phát hiện mục tiêu trong tầm 350 km và đánh chặn ở khoảng cách tối đa 150 km bằng tên lửa Aster-30, so với tầm bắn 120 km của mẫu PAC-3 MSE hiện đại nhất trên tổ hợp Patriot.
Thiết kế bệ phóng thẳng đứng cho phép SAMP/T đánh chặn mục tiêu từ mọi hướng quanh khẩu đội, thay vì giới hạn trong góc bắn khoảng 120 độ với thiết kế bệ phóng nghiêng của Patriot. Hệ thống của EuroSAM cũng đòi hỏi ít người vận hành hơn sản phẩm do Mỹ sản xuất.
Dù vậy, khả năng SAMP/T thay thế Patriot trong thực tế dường như là điều không khả thi, nhất là khi xét về số lượng.
Quân đội Ukraine đã tiếp nhận 5 tổ hợp Patriot được Mỹ và một số nước châu Âu chuyển giao. Nhiều đài radar hỏa lực và bệ phóng Patriot của Ukraine đã bị Nga tập kích, nhưng Kiev dường như vẫn duy trì được số lượng khí tài đủ để đối phó một phần các đòn không kích quy mô lớn nhằm vào những đô thị trọng yếu như thủ đô Kiev.
Trong khi đó, số lượng SAMP/T trong biên chế Ukraine không vượt quá 2 tổ hợp.
Ukraine tiếp nhận hệ thống SAMP/T đầu tiên vào tháng 5/2023 và triển khai chiến đấu sau đó khoảng một tháng. Phần lớn thành phần trong tổ hợp được rút từ kho dự trữ của Italy, kèm theo một số khí tài do Pháp cung cấp.
Quân đội Nga hồi tháng 1/2024 tuyên bố tập kích, phá hủy hệ thống SAMP/T của đối phương trong đòn tập kích hiệp đồng nhằm vào hàng loạt mục tiêu ở Ukraine. Không quân Ukraine không bình luận về số phận của hệ thống SAMP/T, nhưng ngầm thừa nhận đã để lọt nhiều tên lửa đạn đạo Iskander-M và tên lửa diệt hạm siêu thanh Kh-22 trong cuộc tấn công.
Giới chức Italy hồi tháng 6/2024 tuyên bố sẽ chuyển thêm một tổ hợp SAMP/T cho Ukraine, nhưng không công bố thời gian cụ thể.
Tên lửa Aster-30 rời bệ phóng. Ảnh: MBDA
Khả năng thực chiến của SAMP/T cũng là dấu hỏi lớn. Tờ Wall Street Journal tuần trước dẫn các nguồn thạo tin cho biết phần mềm điều khiển khẩu đội SAMP/T của Ukraine liên tục gặp trục trặc và hệ thống này không thể đánh chặn tên lửa đạn đạo Nga, trong khi kho dự trữ đạn cũng đang cạn dần.
Phát ngôn viên EuroSAM khi đó không bình luận về thông tin.
SAMP/T được thiết kế để đánh chặn máy bay và tên lửa đạn đạo, trong khi Patriot có thể đối phó nhiều loại mục tiêu hơn, gồm máy bay, UAV, tên lửa đạn đạo và hành trình. Điều này khiến phương án triển khai SAMP/T bị hạn chế đáng kể, cơ hội tham chiến cũng ít hơn.
Về tính năng chặn tên lửa đạn đạo, chỉ có biến thể Aster 30 Block 1 và Block 1NT sở hữu khả năng này.
Những tổ hợp SAMP/T đầu tiên được Pháp và Italy biên chế hồi năm 2007 đều dùng biến thể Aster 30 Block 0, không có khả năng chặn tên lửa đạn đạo. EuroSAM hoàn tất phát triển bản Block 1 vào năm 2015, nhưng vẫn mất thêm thời gian để đưa vào sản xuất hàng loạt.
Sau khi hoàn tất chương trình Block 1, EuroSAM cũng phải lập tức phát triển bản nâng cấp Aster 30 Block 1NT để cải thiện năng lực chống tên lửa đạn đạo. "Điều đó cho thấy biến thể Block 1 hoạt động không tốt", Defense Express nhận định.
Ngoài thách thức kỹ thuật, EuroSAM cũng gặp nhiều khó khăn trong sản xuất tên lửa, do loại vũ khí này chưa được triển khai rộng rãi trên thế giới.
Pháp đặt mua tổng cộng 10 hệ thống SAMP/T với 200 quả đạn Aster 30, còn Italy sở hữu 6 hệ thống. Singapore đặt hàng hai tổ hợp kèm 200 tên lửa vào năm 2013, nhưng cần tới 10 năm mới có thể đưa SAMP/T vào hoạt động. Ngoài SAMP/T, trên thế giới mới chỉ có 30 chiến hạm sử dụng tên lửa Aster 30.
Nhu cầu không cao khiến dây chuyền sản xuất không thể hoạt động với công suất lớn, dẫn đến kho dự trữ tên lửa Aster 30 cũng rất hạn chế. Quá trình sản xuất mỗi tên lửa Aster 30, từ khi khách hàng ký hợp đồng đặt mua đến lúc xuất xưởng, hiện mất đến 40 tháng.
"Vấn đề với EuroSAM là hệ thống Patriot đã có mạng lưới nhà sản xuất và khách hàng trên toàn cầu", Sidharth Kaushal, nhà nghiên cứu tại Viện Nghiên cứu Quốc phòng và An ninh Hoàng gia Anh (RUSI), nêu quan điểm.
Nhật Bản và Đức đều có thỏa thuận sản xuất tên lửa PAC-2 theo giấy phép từ Mỹ, trong khi tập đoàn Huta Stalowa Wola của Ba Lan đã ký hợp đồng liên doanh để sản xuất 48 bệ phóng. "Dây chuyền sản xuất hàng nghìn quả đạn PAC-2 và PAC-3 ở Mỹ, châu Âu và châu Á cho thấy Patriot đang có rất nhiều khách hàng, kèm theo chuỗi cung ứng khí tài ổn định", Kaushal nói.
Bệ phóng thuộc tổ hợp SAMP/T của quân đội Pháp. Ảnh: BQP Pháp
EuroSAM gần đây cam kết rút ngắn thời gian chế tạo mỗi quả đạn xuống còn 18 tháng và tăng sản lượng lên 50%, song tốc độ này vẫn không thể đáp ứng nhu cầu tại châu Âu. Liên doanh Pháp - Italy cũng công bố kế hoạch xuất xưởng khoảng 700 tên lửa Aster các loại mỗi năm trong vài năm tới, với tổng ngân sách khoảng 2 tỷ euro (2,17 tỷ USD).
"Bất chấp nỗ lực này, tình trạng khan hiếm đạn Aster 30 vẫn diễn ra và khiến SAMP/T khó lòng thay thế được vai trò của Patriot tại Ukraine", Fabian Hoffmann, chuyên gia công nghệ tên lửa ở Đại học Oslo tại Na Uy, nêu quan điểm.
Nguyễn Tiến (Theo Forbes, AFP, AP)
