Trong cuộc phỏng vấn công bố ngày 13/3, Bộ trưởng Quốc phòng Nuno Melo khẳng định không quân Bồ Đào Nha cần thay thế phi đội tiêm kích F-16 sắp hết niên hạn hoạt động, nhưng nhấn mạnh rằng "không thể bỏ qua yếu tố địa chính trị" khi lựa chọn mẫu chiến đấu cơ mới.
"Quan điểm gần đây của Mỹ, xét đến vai trò của NATO và trong kế hoạch địa chiến lược quốc tế, buộc Bồ Đào Nha suy nghĩ về các lựa chọn tốt nhất. Phải cân nhắc một số phương án, trong đó sự dễ đoán định của đồng minh là yếu tố quan trọng, cũng như cần tính đến hoạt động sản xuất của châu Âu và lợi nhuận mà lựa chọn mang lại cho kinh tế Bồ Đào Nha", ông nói.
Bộ trưởng Melo cảnh báo nguy cơ Mỹ áp đặt hạn chế về vận hành, bảo trì, nguồn cung phụ tùng và những yếu tố giúp đảm bảo tiêm kích Bồ Đào Nha có thể hoạt động trong mọi tình huống. "Cần nhớ đến những phát biểu gần đây của Tổng thống và Ngoại trưởng Mỹ về NATO cũng như tình hình thế giới", ông nói thêm.
Tiêm kích F-35B Mỹ thử nghiệm với tên lửa chống hạm AGM-158 tại bang Maryland ngày 14/1. Ảnh: US Navy
Giới chuyên gia quân sự nhận định Bồ Đào Nha từ bỏ kế hoạch mua F-35 do những hạn chế tiềm tàng mà Mỹ có thể áp dụng, trong đó có kiểm soát chặt chẽ các bản nâng cấp phần mềm, vốn đóng vai trò trọng yếu trong quá trình tối ưu hiệu suất và bảo đảm an toàn vận hành.
"Các nước vận hành F-35 không được tiến hành thử nghiệm độc lập ngoài lãnh thổ lục địa của Mỹ. Quy định an ninh của chính phủ Mỹ và Chính sách Phòng thủ Quốc gia cũng yêu cầu công dân Mỹ phụ trách một số chức năng cụ thể nhằm bảo vệ công nghệ cốt lõi của Mỹ", tài liệu của không quân Mỹ có đoạn viết.
Chính sách này cho thấy Mỹ duy trì kiểm soát chặt chẽ các hệ thống tiên tiến trên dòng F-35, hạn chế khách hàng nước ngoài tự chỉnh sửa máy bay một cách độc lập. Israel là quốc gia duy nhất ngoài Mỹ được quyền can thiệp và chỉnh sửa máy bay F-35, nhưng vẫn không được quyền tiếp cận và thay đổi toàn bộ công nghệ trên dòng chiến đấu cơ này.
"Với các đồng minh NATO như Anh, Đức và Italy, những quy tắc trên càng làm tăng mối lo ngại về quyền tự quyết trong tác chiến, đặc biệt là khi họ phụ thuộc vào F-35 cho những nhiệm vụ quan trọng như răn đe hạt nhân", chuyên gia hàng không David Cenciotti nhận xét.
Kế hoạch mua tiêm kích F-35 từng gây ra tranh cãi tại Bồ Đào Nha trong nhiều tháng. Tướng Joao Cartaxo Alves, tham mưu trưởng không quân Bồ Đào Nha, tháng 4/2024 tuyên bố quá trình thay thế tiêm kích F-16 bằng F-35 đã bắt đầu, dự kiến kéo dài 20 năm và tiêu tốn gần 6 tỷ USD.
Tuy nhiên, Bộ Quốc phòng Bồ Đào Nha sau đó khẳng định chưa triển khai quy trình mua sắm chính thức đối với tiêm kích F-35. "Đây là tầm nhìn cho tương lai, hiện không có chương trình nào để mua tiêm kích thay thế F-16", phát ngôn viên Bộ Quốc phòng Bồ Đào Nha Helena Carreiras nói.
Tiêm kích F-35A Mỹ bay trình diễn tại bang Wisconsin tháng 7/2024. Ảnh: USAF
Tiêm kích tàng hình F-35 có giá khoảng 80-100 triệu USD mỗi chiếc tùy phiên bản. Khoảng 1.000 chiếc đã xuất xưởng và bàn giao cho quân đội Mỹ cùng đồng minh. Các tiêm kích F-35 dự kiến hoạt động tới năm 2088, chương trình sẽ tốn hơn 2.000 tỷ USD để chế tạo và duy trì hoạt động.
Tuy nhiên, nhiều chuyên gia và cựu quan chức Đức ngày 8/3 bày tỏ lo ngại khả năng phi đội F-35 có "công tắc ẩn" cho phép Mỹ vô hiệu hóa chúng từ xa. Mỹ và tập đoàn quốc phòng Lockheed Martin, nhà sản xuất dòng F-35, đến nay chưa lên tiếng bác bỏ nghi vấn này.
Ngay cả khi không có "công tắc ẩn", quân đội các nước châu Âu vẫn phụ thuộc rất nhiều vào nguồn phụ tùng, cập nhật phần mềm và hỗ trợ kỹ thuật từ Mỹ. Điều này cho phép Washington gây sức ép, thậm chí cản trở nỗ lực vận hành và triển khai khí tài của đồng minh.
Nguyễn Tiến (Theo Aviationist, AP, AFP)
