Kể từ đầu tháng 8, Brazil ghi nhận nhiều trường hợp người dân ném đá vào các con khỉ marmoset và khỉ mũ do lo ngại bệnh đậu mùa khỉ, dẫn đến cái chết của ít nhất 7 cá thể. Trước đó, các chuyên gia nhiều lần cho biết khỉ không lây bệnh đậu mùa cho người. Tình trạng bạo lực ở Brazil là một ví dụ cho thấy cách đặt tên dịch bệnh thiếu khéo léo có thể dẫn đến những tác động tồi tệ.
Giống với việc Cúm Tây Ban Nha năm 1918 không bắt nguồn từ bán đảo Iberia, sự lây lan của đậu mùa khỉ không liên quan đến loài khỉ. Trên thực tế, các nhà khoa học cho rằng động vật gặm nhấm là ổ chứa virus tiềm năng nhất. Loài gặm nhấm cũng được cho là nguồn cơn của mầm bệnh đậu mùa đã lây lan cho con người cách đây nhiều thập kỷ tại Congo. Tuy nhiên, vào năm 1958, khi các nhà khoa học lần đầu xác định virus trong một đàn khỉ ở phòng thí nghiệm, họ quyết định đặt tên nó là đậu mùa khỉ.
Bên cạnh đó, hai chủng đậu mùa khỉ hiện có tên gọi gắn liền với vị trí địa lý: chủng virus Congo và chủng virus Tây Phi. Các nhà khoa học cho rằng tên gọi này tạo sự định kiến, kỳ thị.
Trong ba tháng kể từ khi các ca nhiễm đầu tiên được báo cáo ở châu Âu và Mỹ, chuyên gia y tế công cộng đã thúc giục Tổ chức Y tế Thế giới (WHO) đặt tên mới, giúp xóa bỏ nhầm lẫn, giảm bớt sự xấu hổ và kỳ thị ở căn bệnh đang lây truyền chủ yếu ở nam giới có quan hệ tình dục đồng tính.
"Tên gọi rất quan trọng, độ chính xác về mặt khoa học cũng vậy, đặc biệt là đối với các mầm bệnh chúng ta đang cố gắng kiểm soát", Tulio de Oliveira, nhà thông tin sinh học tại Đại học Stellenbosch ở Nam Phi, cho biết.
Tháng 6, tiến sĩ Oliveira và hơn 20 nhà khoa học từ khắp châu Phi công bố bức thư ngỏ kêu gọi WHO nhanh chóng hành động. Họ cảnh báo sự chậm trễ có thể làm cản trở nỗ lực kiểm soát căn bệnh.
Bức thư cũng lên án cách đưa tin về đợt bùng phát của phương tiện truyền thông. Họ chỉ ra rằng nhiều hãng thông tấn châu Âu đã sử dụng hình ảnh người châu Phi để minh họa cho một làn sóng dịch hầu như chỉ ảnh hưởng đến đàn ông da trắng.
Nhiều bài báo mô tả đậu mùa khỉ như loại virus đặc hữu của châu Phi. Trên thực tế, trước khi bùng phát toàn cầu, đậu mùa khỉ hiếm khi lây truyền từ người sang người. Hầu hết các ca nhiễm chỉ xảy ra ở vùng nông thôn châu Phi, khi người dân tiếp xúc với động vật hoang dã.
WHO đã thừa nhận vấn đề này. Tháng 6, Tổng giám đốc WHO Tedros Adhanom Ghebreyesus cho biết tổ chức sẽ làm việc với các chuyên gia để tìm ra cái tên mới. Đến tháng 8, WHO công khai kêu gọi đổi tên virus. Tuy nhiên, nhiều chuyên gia tỏ ra mất kiên nhẫn. Họ cho rằng quá trình đổi tên diễn ra quá chậm, khi căn bệnh đã lan tới 92 quốc gia. Trong cuộc họp báo, các quan chức cho biết số ca nhiễm của tuần hai tháng 8 đã tăng 20% so với tuần trước đó, phần lớn tập trung ở châu Mỹ.
Một con khỉ tại Công viên Lage ở Rio de Janeiro. Ảnh: Shutterstock
Nhiều nhà khoa học bắt đầu chuyển sang sử dụng tên viết tắt như "hMPXV" và "MPV" khi nói về căn bệnh này. Một nhóm chuyên gia do WHO triệu tập đã đồng ý đổi tên hai biến chủng đậu mùa khỉ là virus Congo và virus Tây Phi bằng chữ số La Mã (chẳng hạn Nhóm I và nhóm II).
Đậu mùa khỉ không chỉ là sự nhầm lẫn, nhiều chuyên gia cho rằng tên gọi của hai chủng virus gợi lên những định kiến phân biệt chủng tộc, củng cố những ý niệm phản cảm về châu Phi, rằng đây là lục địa nguy hiểm, đầy dịch bệnh, tiếp tay cho kỳ thị trong lĩnh vực y tế.
Tiến sĩ Ifeanyi Nsofor, chuyên gia y tế công cộng ở Nigeria, cho biết thái độ của cộng đồng với đậu mùa khỉ gợi nhớ đến những ngày đầu của cuộc khủng hoảng AIDS. Khi ấy, châu Phi bị liên đới một cách bất công, bị chỉ định là nguồn lây lan dịch bệnh, khiến nhiều người e ngại tìm sự trợ giúp về mặt y tế.
Theo tiến sĩ Nsofor, sự kỳ thị xung quanh một căn bệnh có thể gây ra hậu quả ngấm ngầm. Các chính phủ, vì lo lắng về tác động du lịch hoặc đầu tư, có thể che giấu sự bùng phát trong nước. Sinh viên trao đổi châu Phi sinh sống ở nước ngoài sẽ bị xa lánh hoặc chế giễu.
Thực tế, những cái tên gây tranh cãi của bệnh dịch là vấn đề tồn tại từ lâu, không chỉ ở châu Phi. Khi Covid-19 vừa xuất hiện tại Trung Quốc, căn bệnh được gọi một cách không chính thức là "viêm phổi Vũ Hán" hoặc "virus Vũ Hán". Kết quả, bạo lực với cộng đồng người Á gia tăng ở Mỹ và nhiều quốc gia khác.
Quy tắc đặt tên virus được thành lập năm 2015 nhằm "giảm thiểu tác động tiêu cực không cần thiết của tên bệnh với thương mại, du lịch, động vật và tránh gây xúc phạm cho bất kỳ nhóm văn hóa, xã hội, quốc gia, khu vực, nghề nghiệp hoặc chủng tộc nào", WHO nêu rõ.
Tuy nhiên, dịch bệnh vẫn thường xuyên được lấy tên theo vị trí địa lý, ví dụ Sốt Thung lũng Rift, Hội chứng Hô hấp Trung Đông (MERS), Ebola (đặt tên theo con sông ở châu Phi).
"Lời nói có sức nặng, có nhiều ý nghĩa. Một số loại thuật ngữ đôi khi vô tình gán tội danh cho ai đó, tạo ra sự kỳ thị, tạo thái độ căm ghét, ảnh hưởng đến hạnh phúc của con người", tiến sĩ Perry N. Halkitis, nhà dịch tễ học bệnh truyền nhiễm, hiệu trưởng Trường Y tế Công cộng Rutgers, nhận định.
Thục Linh (Theo NY Times)