Chợ truyền thống ế khách
Tại chợ Đồng Xuân, các gian hàng tràn ngập quần áo, giày dép và đồ lưu niệm. Người bán hàng ngồi xung quanh trò chuyện hoặc dùng điện thoại trong lúc chỉ có vài khách du lịch đi ngang qua, khác xa với hình ảnh trung tâm mua bán nhộn nhịp trước đây.
"Giờ đã 12 giờ trưa, không ai vào mua một món đồ nào cả", Phùng Mai Hưng, tiểu thương bán buôn quần áo, nói với Rest of World. "Doanh số bán hàng kém vì thương mại điện tử gây ảnh hưởng lớn".
Ông Hưng và vợ điều hành cửa hàng Lan Hưng tại khu chợ hơn 30 năm qua. Đối mặt với tình cảnh ế khách trong những năm gần đây, ông tự học cách lập trang web, kênh YouTube và đưa cửa hàng lên Google Maps. Nhưng điều đó không giúp ích gì. "Bán cho khách du lịch chỉ vui chứ không đủ sống", ông Hưng, 63 tuổi, cho biết.
Có khoảng 9.000 chợ truyền thống trên khắp Việt Nam, với hàng trăm cửa hàng bán mọi thứ từ thực phẩm đến quần áo đến đồ gia dụng. Chúng từng là những trung tâm kinh doanh sầm uất. Nhưng khi Việt Nam trở thành thị trường thương mại điện tử phát triển nhanh nhất ở Đông Nam Á, nơi đây càng vãn người mua.
"Mức tiêu thụ tại nhiều thị trường hiện chỉ đạt 60% công suất", ông Võ Văn Khanh, giám đốc điều hành của Hiệp hội Thương mại điện tử Việt Nam (Vecom), người dẫn đầu sáng kiến khôi phục các thị trường truyền thống, cho biết. "Họ có thể đóng cửa nếu chúng ta không hành động".
Trên khắp Đông Nam Á, thương mại điện tử đang bùng nổ, với tổng giá trị hàng hóa đạt khoảng 115 tỷ USD vào năm 2023, tăng 15% so với một năm trước đó, theo Momentum Works. Người bán hàng địa phương đã phải vật lộn để thích nghi với mức giảm giá lớn, giao hàng nhanh và doanh số bán hàng xuyên biên giới từ các nền tảng thương mại điện tử chủ yếu của Trung Quốc.
Để ứng phó, chính quyền Indonesia, Malaysia và Philippines đã áp dụng mức thuế nhập khẩu cao hơn đối với các giao dịch thương mại điện tử. Tại Thái Lan và Việt Nam, các doanh nghiệp nhỏ cũng kêu gọi các biện pháp tương tự.
Nhưng Việt Nam đã có cách tiếp cận khác, khi các tiểu thương được các cơ quan chức năng khuyến khích chuyển hướng sang thương mại điện tử, dưới sự hỗ trợ đào tạo bởi các tên tuổi trong ngành như Vecom, TikTok Shop và Shopee.
Hiệp hội thương mại điện tử đã đào tạo khoảng 450 người bán tại chín thị trường kể từ tháng 5 về cách thiết lập trên nền tảng thương mại điện tử, quản lý đơn hàng trực tuyến và thực hiện bán hàng livestream.
Năm tới, Vecom đặt mục tiêu tiếp cận 1.000 thị trường với mục tiêu chuyển đổi thành công 500 nhà cung cấp. Công ty cũng hợp tác với Shopee để đào tạo hơn 20.000 doanh nghiệp nhỏ trên cả nước.
Khó làm quen
Nhưng ngoài một vài câu chuyện thành công, hầu hết người bán đều "rất chậm thích nghi", ông Khanh cho biết. Theo báo cáo của Vecom, chưa đến một nửa trong số 450 thương nhân được đào tạo có sự hiện diện trực tuyến, vì họ thiếu kỹ năng số và gặp khó khăn trong quản lý nhà cung cấp và hậu cần.
"Một thách thức quan trọng khác nằm ở khả năng thích ứng với sở thích của người tiêu dùng và xu hướng thị trường thay đổi nhanh chóng", người phát ngôn của Shopee chia sẻ với Rest of World.
Cùng với đó, không phải tất cả người bán hàng trải qua khóa đào tạo đều tin rằng tham gia vào nền tảng thương mại điện tử là giải pháp.
Mai Văn Tùng đã bán hải sản khô tại Chợ Cồn ở Đà Nẵng gần một thập kỷ. Anh tham gia TikTok Shop sau khóa đào tạo của Vecom vào đầu năm nay.
"Mỗi ngày, tôi chỉ bán được hai đến ba mặt hàng. Nó không hiệu quả", anh nói. "Nếu video được lên xu hướng thì nhiều người biết đến cửa hàng của tôi và ghé thăm, nhưng chỉ hiệu quả như vậy chứ không hiệu quả về mặt doanh số".
Livestream cũng không hữu ích lắm, vì khách hàng ở miền khác khó nghe được giọng địa phương của anh, người đàn ông 35 tuổi cho biết. Ngoài ra, chi phí vận chuyển trên TikTok Shop cao vì anh không kiểm soát được khâu hậu cần.
Ông Phạm Trung Thành, Tổng giám đốc điều hành của AZ Digital, đơn vị đào tạo các nhà bán lẻ về thương mại trực tuyến, chia sẻ với Rest of World rằng đối với những người bán hàng truyền thống, việc lập hóa đơn, chăm sóc bao bì và hậu cần, cũng như phải truy xuất nguồn gốc sản phẩm để đáp ứng các yêu cầu của nền tảng đều là những thách thức không dễ giải quyết thông qua đào tạo.
Ngay cả làm quen với cách thức hoạt động của thương mại điện tử cũng là một thách thức.
"Một người bán xúc xích truyền thống có thể đóng cửa trong ngày khi họ bán hết hàng", Thanh nói về một cửa hàng mà anh đã đào tạo. "Nhưng trên mạng, khách hàng không ngủ, và nếu phải giao hàng… họ không có nhân viên để xử lý. Có thể bán được là một chuyện còn làm hiệu quả được hay không là rất khó".
Các nền tảng thương mại điện tử cũng đang trở nên có tính chọn lọc hơn. Trong khi doanh số trên năm trang thương mại điện tử lớn nhất tại Việt Nam, bao gồm Shopee và Lazada, tăng gần 16% trong quý 3 so với cùng kỳ năm trước, số lượng cửa hàng trực tuyến đã giảm gần 1/5 vì người tiêu dùng tin tưởng những người bán đã được xác minh, theo công ty phân tích Metric.
Tương lai chợ truyền thống
Nhiều người bán không muốn cạnh tranh trên thị trường thương mại điện tử khốc liệt đã tìm các hướng đi khác như dựa mạng xã hội và ứng dụng nhắn tin để tiếp cận khách hàng.
Tại Đà Nẵng, Tùng có khoảng 10.000 người theo dõi cửa hàng hải sản khô của mình trên Facebook. Đây là kênh anh ưu tiên tiếp cận khách hàng xa như Hà Nội vì có thể giao tiếp trực tiếp với họ.
Bà Trần Thị Kiều Thanh Hà, quản lý dự án tại HealthBridge, tổ chức phi lợi nhuận của Canada, chia sẻ với Rest of World rằng tại các khu chợ bán nông sản tươi sống ở Hà Nội, người bán hàng thường cập nhật thông tin và khuyến mại qua ứng dụng nhắn tin Zalo.
Bà ủng hộ các nỗ lực giúp người bán tham gia các trang thương mại điện tử. Nhưng từ quan điểm bảo tồn, người này đặt câu hỏi: "Nếu tất cả người bán chuyển sang trực tuyến, điều gì sẽ xảy ra với chợ?"
Nguyễn Phương Anh, một sinh viên 22 tuổi tại Thành phố Hồ Chí Minh, đã ngừng đi chợ địa phương vào năm ngoái và thích đặt hàng tạp hóa trực tuyến hơn. "Tôi quá bận, trời thì nóng", cô nói với Rest of World.
Nhưng khi thèm một bữa ăn truyền thống, cô đến chợ để mua nguyên liệu. "Họ có nhiều loại hơn", cô giải thích. "Ví dụ, chỉ có chợ mới bán cà tím xanh".
Nhưng theo ông Thành, các chợ bán buôn như Đồng Xuân không thể cạnh tranh với các nền tảng thương mại điện tử trừ khi các thương nhân cung cấp các sản phẩm độc đáo hoặc dịch vụ chăm sóc khách hàng được cá nhân hóa.
Tại Chợ Đồng Xuân, ngoài mã QR phổ biến để chuyển khoản ngân hàng và số điện thoại Zalo của các cửa hàng, có rất ít dấu hiệu cho thấy người bán đã chấp nhận thương mại điện tử.
Hưng, tiểu thương bán quần áo, chưa đăng ký đào tạo thương mại điện tử. Ông đang chú ý đến số lượng nhà cung cấp đang giảm dần và chi phí hoạt động.
"Chúng tôi già rồi, không có khả năng bán trên các trang thương mại điện tử", ông Hưng nói. "Chúng tôi còn mải vật lộn để kiếm sống. Chẳng biết theo kiểu gì".