Ẩn mình dưới tán cây, một nhà hàng ấm cúng ở thủ đô Kiev mang tới cảm giác hòa bình ở đất nước đang có chiến tranh. Trong nhà hàng, Florence Aubenas, nhà báo của Le Monde, nói chuyện với một thanh niên giấu tên về nỗ lực huy động quân của Ukraine.
Dưới ánh đèn nhà hàng, chàng trai trẻ giải thích anh từng được miễn nhập ngũ vì đang làm việc trong lĩnh vực dân sự chiến lược quan trọng. Tuy nhiên, mọi chuyện ngày càng khác.
"Tôi đang ăn trưa cùng một người bạn cũ. Lúc đó khoảng 14h ngày Giáng sinh và nhà hàng đang rất đông đúc", anh nói. "Cửa nhà hàng đột nhiên mở ra, hơn chục người đàn ông mặc quân phục và mang súng xuất hiện".
Lúc đầu anh nghĩ đó chỉ là một vụ bắt bớ thông thường, nhưng chỉ trong nháy mắt, những người phục vụ bàn biến mất ở cửa sau, chỉ còn lại nhân viên đứng ở quầy rượu. Sau cuộc đột kích, ba khách hàng được triệu tập đến đồn quân sự vào hôm sau. Một trong số họ là chàng trai trẻ nói chuyện cùng Aubenas.
Nhóm binh sĩ Ukraine trong buổi huấn luyện ở Kharkov hồi tháng 6/2023. Ảnh: AFP
Tại đồn quân sự, 10 người đàn ông ở mọi lứa tuổi đang chờ đợi giống như anh với giấy triệu tập trong tay. Một nữ quân nhân đã yêu cầu anh trình giấy miễn nhập ngũ.
"Tôi chỉ còn bản cũ. Tôi sẽ lấy cái mới trong tuần này", anh đáp.
Nữ quân nhân yêu cầu anh đến phòng kiểm tra y tế. Sau một hồi tranh luận, cuối cùng một sĩ quan chấp nhận ký giấy cho anh ra về. Dù cảm thấy có chút tội lỗi, anh vẫn thấy thật nhẹ nhõm khi ra khỏi nơi đó.
"Rồi một ngày nào đó, tất cả chúng tôi đều sẽ phải nhập ngũ thôi", anh nói.
Trong nỗ lực tăng quân cho cuộc chiến, giới chức tuyển quân Ukraine tiến hành ngày càng nhiều những cuộc kiểm tra ở những nơi công cộng, phòng gym, phòng tắm hơi hay trung tâm mua sắm. Chàng trai trẻ ở Kiev cho biết nhiều bạn bè của anh giờ thậm chí hạn chế ra ngoài, vì lo sợ những cuộc kiểm tra đột xuất của sĩ quan tuyển quân.
"Nghĩa vụ quân sự hiện là vấn đề đau đầu nhất", Galyna Zelenko, người đứng đầu Khoa Nghiên cứu Chính trị tại Viện Hàn lâm Khoa học Quốc gia Ukraine, nói. "Nhưng liệu có bao nhiêu người phải nhập ngũ sau các cuộc đột kích? Có lẽ là vài nghìn người. Con số này vẫn còn kém xa so với mục tiêu 450.000-500.000 quân được công bố".
Những vết nứt trong nền tảng đoàn kết chống Nga xuất hiện ngày một nhiều ở Ukraine. Vợ và mẹ của nhiều binh sĩ đã biểu tình ở một số thị trấn Ukraine để yêu cầu chính phủ cho phép chồng con họ xuất ngũ sau nhiều tháng chiến đấu liên tục, kêu gọi tân binh nhập ngũ để thay quân.
Họ giương một tấm biển với câu hỏi: "Tại sao là người thân của chúng tôi mà không phải của bạn?".
Khi cuộc xung đột với Nga chuẩn bị bước sang năm thứ ba, Ukraine đang cần thêm lượng quân đáng kể. Tuy nhiên, trước nguy cơ bị phản đối gay gắt từ công chúng, nhiệm vụ tuyển và huấn luyện tân binh cho lực lượng vũ trang đã trở thành thách thức đối với Kiev.
Giới lãnh đạo chính trị và các tướng quân đội Ukraine đang đùn đẩy trách nhiệm cho nhau, khi cả hai bên dường như đều không muốn hoàn toàn chịu trách nhiệm về việc đưa hàng trăm nghìn người Ukraine vào một cuộc chiến khốc liệt.
Tranh cãi bắt đầu từ ngày 19/12, khi Tổng thống Volodymyr Zelensky nói tại cuộc họp báo cuối năm rằng các chỉ huy quân đội Ukraine đề xuất huy động thêm 450.000-500.000 người để tạo ra bước tiến lớn trong cuộc xung đột với Nga.
"Tôi đã nói sẽ cần thêm lập luận để ủng hộ động thái này. Bởi đó không chỉ là vấn đề con người, mà còn là vấn đề công bằng, khả năng phòng thủ và tài chính", ông Zelensky nói.
Ben Hall, nhà phân tích của Financial Times, cho biết thông báo của ông Zelensky đáng chú ý vì hai lý do. Đầu tiên, ông nêu rõ con số tân binh mong muốn. Kể từ khi Nga phát động chiến dịch vào cuối tháng 2/2022, Ukraine luôn giữ bí mật về số người họ đã tuyển dù là tự nguyện hay bắt buộc, cũng như số thương vong.
Thứ hai, lãnh đạo Ukraine nhấn mạnh đây là yêu cầu từ lãnh đạo cao nhất của quân đội và ông chưa chấp thuận. Ông muốn có kế hoạch chi tiết từ các chỉ huy quân đội về lý do tuyển nhiều tân binh và điều đó sẽ tác động thế nào, bởi 500.000 quân là "con số rất lớn" và "vấn đề nhạy cảm".
Trong giai đoạn đầu cuộc chiến, nam giới Ukraine trong độ tuổi 18-60 bị cấm rời đất nước và phải đăng ký với các văn phòng tuyển quân để sẵn sàng được điều động khi có yêu cầu. Tuy nhiên, với quy định mới, chỉ những người đàn ông từ 27 tuổi trở lên mới nằm trong diện được gọi nhập ngũ.
Ngày 25/12, quốc hội Ukraine công bố dự luật gồm các cải cách đối với chương trình tuyển quân, trong đó có đề xuất giảm độ tuổi tham gia của nam giới từ 27 xuống 25. Việc công bố dự thảo đã gây nhiều tranh cãi trên mạng xã hội ở Ukraine.
Tuy nhiên, đảng Phụng sự Nhân dân của ông Zelensky dường như không muốn chịu trách nhiệm với dự thảo này. Các nghị sĩ của đảng đã không bình luận về vấn đề mà chuyển các câu hỏi của nhà báo tới các chỉ huy quân sự, theo hãng tin Ukrainska Pravda.
Một ngày sau khi dự luật được công bố, Tư lệnh quân đội Ukraine Valery Zaluzhny xuất hiện trong cuộc họp báo thời chiến đầu tiên của ông. Ông thừa nhận quân đội cần thêm tân binh, song nhấn mạnh đây không phải là đề xuất của quân đội.
Ông cũng chỉ rõ rằng quân đội không liên quan tới những điều khoản trong dự luật mở rộng phạm vi tuyển quân với người Ukraine sống ở nước ngoài và áp các biện pháp trừng phạt với người trốn nghĩa vụ quân sự. Ông cho rằng câu hỏi này nên thuộc về những nhà lập pháp.
"Chúng tôi là quân đội và nhiệm vụ là chiến đấu, chứ không phải can thiệp vào cuộc sống của người dân", ông nói.
Trong cuộc họp với Ủy ban Quốc phòng và An ninh Quốc gia về dự luật tuyển quân hôm 4/1, tướng Zaluzhny phản đối gay gắt một số điều khoản, như đề xuất tuyển mộ tù nhân cho quân đội, nhưng cũng nhấn mạnh nhu cầu bổ sung binh sĩ để bù đắp tổn thất trên chiến trường.
"Tôi cần thêm người. Nga đã huy động 400.000 quân và đang chuẩn bị gọi nhập ngũ hàng trăm nghìn người nữa. Tôi kiếm đâu ra tân binh đây? Hãy tìm người nhập ngũ từ khắp thế giới hoặc tự ra tiền tuyến chiến đấu nếu các vị không làm được điều đó", nghị sĩ giấu tên dẫn lời tướng Zaluzhny nói trong cuộc họp.
Tổng thống Zelensky (giữa) tặng quà cho tướng Zaluzhny hồi tháng 7/2023. Ảnh: Reuters
Mariia Zolkina, nhà nghiên cứu tại tổ chức Quỹ Sáng kiến Dân chủ ở Kiev, cho rằng sự xuất hiện của ông Zaluzhny là cần thiết, khi "các quan chức chính trị Ukraine cố gắng đá quả bóng trách nhiệm tuyển quân sang các lãnh đạo quân sự". Zolkina viết trên mạng xã hội X rằng đổ lỗi cho quân đội về một quyết định không được lòng dân có thể là lựa chọn "sai lầm".
Mối quan hệ giữa Tổng thống Zelensky và tướng lĩnh quân đội Ukraine trở nên căng thẳng từ trước mùa thu năm ngoái, khi chiến dịch phản công thất vọng của Ukraine làm dấy lên nhiều đồn đoán về việc sa thải ông Zaluzhny. Một số sĩ quan quân đội nói rằng những bất đồng về chiến lược và chiến thuật trong một cuộc chiến khắc nghiệt là điều có thể lường trước.
Tuy nhiên, một số người thân cận với ông Zelensky coi Zaluzhny, người rất được lòng công chúng Ukraine, là đối thủ chính trị tiềm năng. Dù chiến dịch phản công không đạt kết quả như mong đợi, Tư lệnh quân đội vẫn được nhiều người Ukraine biết đến khi từng đẩy lùi lực lượng Nga khỏi Kiev vào đầu năm 2022 và chỉ huy đợt phản công chớp nhoáng thành công cuối năm 2022.
Căng thẳng giữa ông Zaluzhny và Tổng thống Zelensky lên đỉnh điểm vào tháng 11/2023, sau khi Tư lệnh quân đội nói chiến dịch phản công của Ukraine đang lâm vào bế tắc, bình luận vấp chỉ trích gay gắt từ văn phòng tổng thống. Ông Zelensky và các đồng minh lạc quan hơn về cuộc chiến, nói Ukraine vẫn có thể và sẽ đẩy lùi lực lượng Nga khỏi các lãnh thổ đang kiểm soát.
Những tranh cãi liên quan tới vấn đề tuyển quân có thể tiếp tục đổ thêm dầu vào lửa căng thẳng này, theo giới quan sát. "Bởi huy động lượng lớn quân cho một cuộc chiến tiêu hao luôn là vấn đề hóc búa", Ben Hall cho hay.
Thanh Tâm (Theo Reuters, FT, Le Monde)