Ông Trịnh Hữu Ngọc
Ngày nay chiếc bàn lịch sử nơi Bác Hồ khởi thảo bản Tuyên ngôn, tủ đựng tài liệu, bàn đánh máy chữ, bàn ăn, bàn hội họp, tủ hồ sơ phòng họp... trong ngôi nhà 48 Hàng Ngang đều đã thành di vật lịch sử quốc gia và tác giả của nó cũng ghi tên vào một mốc lịch sử trọng đại của đất nước.
Góp cho dáng hình "cột mốc lịch sử" này có công có của không nhỏ của vợ chồng ông Trịnh Hữu Ngọc. Thế nhưng trong gần một thế kỷ qua nó vẫn là những đóng góp thầm lặng không mấy ai biết tới.
Người họa sĩ đã làm bộ bàn ghế Bác ngồi khởi thảo bản Tuyên ngôn độc lập trong ngôi nhà ấy cũng chính là người góp gỗ, góp thợ dựng Lễ đài độc lập ngày 2-9-1945, họa sĩ mỹ thuật Đông Dương Trịnh Hữu Ngọc (1912 - 1997).
Ông là chủ xưởng đồ gỗ MÉMO rất nổi tiếng ở Hà Nội trước năm 1954, được coi là người "sáng lập trường phái thiết kế nội thất ở Việt Nam" theo đánh giá của kiến trúc sư Trần Thanh Bình.
Bộ bàn ghế Chủ tịch Hồ Chí Minh ngồi viết Tuyên ngôn độc lập tại nhà 48 phố Hàng Ngang - Ảnh: GĐCC
Từ bộ bàn ghế Bác viết tuyên ngôn
Đến thăm di tích lịch sử nhà 48 phố Hàng Ngang nơi Bác Hồ viết bản Tuyên ngôn độc lập sẽ thấy rất nhiều nội thất gỗ tinh tế, các hiện vật Bác đã dùng trong những ngày đầu Người từ chiến khu Việt Bắc về Hà Nội để chuẩn bị cho vận hội lớn lao của dân tộc: ngày tuyên bố độc lập.
Ở đó có một chiếc bàn tròn nhỏ nhắn, giản dị đặt biển ghi: Chiếc bàn lịch sử nơi Chủ tịch Hồ Chí Minh khởi thảo bản Tuyên ngôn độc lập. Bên cạnh là chiếc bàn mặt vuông, Bác từng dùng làm bàn để đánh máy chữ, chiếc tủ đựng tài liệu, bàn ăn của Người…
Họa sĩ Trịnh Hữu Ngọc khi làm những nội thất này hẳn không nghĩ nó sẽ trở thành di vật quốc gia, gắn với một sự kiện lịch sử lớn lao của dân tộc.
Nhưng lịch sử đã chọn ông. Tất nhiên, lịch sử đã chọn người xứng đáng. Trong ngôi nhà đã đi vào thơ và nhạc của cha để lại trên phố Quán Thánh, Hà Nội - họa sĩ, dịch giả Trịnh Lữ bồi hồi ký ức về người cha đặc biệt của mình.
Ông Trịnh Hữu Ngọc học Mỹ thuật Đông Dương khóa 9 bằng học bổng dành cho sinh viên xuất sắc, sớm khẳng định tài năng qua các giải thưởng về hội họa lẫn thiết kế nội thất ở những triển lãm sinh viên.
Tủ đựng tài liệu của Chủ tịch Hồ Chí Minh ở nhà 48 Hàng Ngang - Ảnh: GĐCC
Tốt nghiệp, ông mở xưởng thiết kế nội thất "để xây dựng một nếp sống" đúng như tinh thần cải tạo xã hội của nhóm Hướng đạo sinh mà ông tham gia từ năm 1939 cùng các bạn như Hoàng Đạo Thúy, Tôn Thất Tùng, Trần Duy Hưng, Nguyễn Huy Tưởng...
Là người đầu tiên khai phá lĩnh vực thiết kế nội thất ở Hà Nội, xưởng MÉMO với máy móc dây chuyền sản xuất đồ gỗ nhập từ Pháp về cùng óc sáng tạo, thẩm mỹ tinh tế và tân tiến của chủ nhân, đã sớm chinh phục được giới trung lưu tại Hà Nội, trong đó có các nhà tư sản lớn.
Vợ chồng nhà tư sản Trịnh Văn Bô là một trong những khách hàng thân thiết của xưởng MÉMO.
Ông Trịnh Lữ kể năm 1945 gia đình ông Trịnh Văn Bô cải tạo ngôi nhà 48 Hàng Ngang vừa mua.
Họ nhờ ông Trịnh Hữu Ngọc thiết kế toàn bộ đồ nội thất gỗ trong nhà, từ bàn hội họp, bàn ăn, bàn làm việc, tủ đựng tài liệu và chiếc bàn nhỏ đi kèm một chiếc ghế duy nhất dành riêng cho ông chủ ngồi nghỉ ngơi, đọc sách báo.
Tất cả đều là độc bản. Hồi ấy MÉMO nhận làm đồ nội thất cho ai thì thiết kế ấy sẽ là độc bản. Sau này mới mở rộng sản xuất đại trà.
Khi Bác Hồ ở chiến khu về Hà Nội tháng 8-1945 đã chọn ngôi nhà của vợ chồng nhà tư sản "nuôi" Việt Minh từ nhiều năm trước để ở và hội họp. Bàn ghế nội thất nhà MÉMO đều dành cho Bác dùng, cả bộ bàn ghế của riêng ông chủ.
Chiếc ghế đi cùng bàn thiết kế rất tân tiến, người dùng có thể ngả lưng nghỉ ngơi chốc lát. Chủ tịch Hồ Chí Minh rất thích bộ bàn ghế này, đã chọn để ngồi viết bản Tuyên ngôn độc lập với những lời tuyên bố đanh thép, bất hủ, mở ra một thời đại mới cho dân tộc Việt Nam.
Ngay lúc ấy, Người đã hỏi ông Trịnh Văn Bô về bộ bàn ghế và nói chính phủ mới rất cần những người có tài như Trịnh Hữu Ngọc.
Lễ đài nơi Bác Hồ đọc bản Tuyên ngôn độc lập ngày 2-9-1945 - Ảnh TTX
Chủ tịch Hồ Chí Minh bước xuống từ Lễ đài độc lập ngày 2-9-1945 - Ảnh: NGUYỄN BÁ KHOẢN
Ông Trịnh Hữu Ngọc trên một mẫu ghế mà ông thích nhất - Ảnh: GĐCC
Một gia đình ở TP.HCM hiện vẫn còn sử dụng những đồ nội thất gỗ của MÉMO - Ảnh: GĐCC
Đến Lễ đài Độc lập
Nhưng đóng góp của ông Trịnh Hữu Ngọc và nhà MÉMO trong lịch sử dân tộc không chỉ có thế. Ngay sau bản Tuyên ngôn độc lập là Lễ đài độc lập ngày 2-9-1945 tại vườn hoa Ba Đình.
Chuyện dựng lễ đài được nhà văn Phùng Quán ghi lại theo lời kể của ông Nguyễn Hữu Đang in trong cuốn Ba phút sự thật. Ngày 28-8 tại Bắc Bộ Phủ (nay là Nhà khách Chính phủ), ông Nguyễn Hữu Đang được gọi vào gặp Bác để nhận nhiệm vụ gấp, làm trưởng ban tổ chức ngày lễ độc lập.
Chỉ có bốn ngày để hoàn thành núi việc trong khi trong tay chưa có gì nhưng ông Nguyễn Hữu Đang đã hoàn thành công việc với sự hỗ trợ của nhiều người dân, trong đó có vợ chồng họa sĩ Trịnh Hữu Ngọc.
Ngày ấy ông Ngô Huy Quỳnh là kiến trúc sư được giao dựng lễ đài trong 48 giờ. Dựng lễ đài cần gỗ và lụa để bọc. Lụa thì có bà con phố Hàng Đào, trong đó có cả những hiệu buôn Ấn kiều ủng hộ nhiệt tình, nhưng gỗ thì khó hơn.
Ông Trịnh Lữ kể ông Ngô Huy Quỳnh và ông Nguyễn Hữu Đang nhớ ngay đến người bạn cùng sinh hoạt Hướng đạo là ông chủ xưởng gỗ MÉMO trên phố Hàng Bông Thợ Nhuộm.
Ông Đang vốn thân quen với họa sĩ Nguyễn Thị Khang, người vợ thứ hai của ông Trịnh Hữu Ngọc, từ trước cách mạng khi họ cùng tham gia Hội khai trí Tiến Đức do ông Nguyễn Văn Tố dẫn dắt, thường đi dạy bình dân học vụ cho bà con ở ngoài đê sông Hồng những năm 1943 - 1944.
Còn ông Ngô Huy Quỳnh là bạn học Mỹ thuật Đông Dương cùng ông Trịnh Hữu Ngọc. Ông Ngọc học hội họa khóa 9, còn ông Quỳnh học kiến trúc khóa 10.
Nghe đề nghị của các bạn, ông Ngọc lập tức bảo trong kho có bao nhiêu gỗ cứ lấy và ông sẽ cho thợ của xưởng MÉMO ra giúp dựng lễ đài. Lễ đài độc lập hoàn thành đúng tiến độ vào sáng sớm 2-9-1945 để chuẩn bị cho thời khắc trọng đại vào buổi chiều hôm đó.
Nhà văn Phùng Quán từng nhận xét Lễ đài độc lập làm trong 48 tiếng và sau đó dỡ bỏ nhưng "tầm vóc, hình dáng cùng với tổng thể kiến trúc của nó đã tạc khắc đời đời vào ký ức của cả dân tộc.
Lễ đài độc lập là cột mốc giữa đêm dài trăm năm nô lệ và bình minh độc lập tự do của dân tộc. Số phận của cả dân tộc thay đổi" kể từ đó.
Ông Trịnh Lữ từng hỏi bố mình: "Sao nhà mình góp công góp của làm Lễ đài độc lập mà chẳng ai nhớ tới?" và ông nhận câu trả lời quá thanh thản của bố: "Mình còn chả nhớ nữa là đòi hỏi ai nhớ làm gì.
Ở đời tay phải làm gì tay trái cũng không biết, ấy mới là thoải mái. Làm được một tí lại nhớ, kể công thì nói làm gì".
Tuy sau này không còn mấy ai nhớ đến việc góp gỗ góp thợ dựng Lễ đài độc lập khi xưa của ông Trịnh Hữu Ngọc, nhưng những người đã nhận đóng góp của ông để dựng lễ đài thì rất nhớ và đều tìm cách báo đền.
Ông Trịnh Lữ kể sinh thời ông Nguyễn Hữu Đang trong quãng thời gian sống ở quê Thái Bình, mỗi lần lên Hà Nội thăm bạn bè đều ra "lều vịt" ở làng Quảng An, giữa mênh mông cây cỏ và nước hồ Tây của ông Trịnh Hữu Ngọc để ngủ với bạn.
Ông Ngô Huy Quỳnh lặng lẽ giúp ông Trịnh Hữu Ngọc có công ăn việc làm mưu sinh trong giai đoạn lịch sử có nhiều đổi thay khiến một gia đình "tư sản" đông con như nhà Trịnh Hữu Ngọc không dễ gì vượt qua.
Bộ bàn ăn của Chủ tịch Hồ Chí Minh tại nhà 48 Hàng Ngang - Ảnh: GĐCC
Nội thất chuyên cơ của Bác và tranh treo Phủ Chủ tịch
Sau khi xưởng gỗ MÉMO bán cho Nhà nước với giá xóa nợ ngân hàng của gia chủ, ông Ngọc làm việc ở một số cơ quan như Tổng cục Lâm nghiệp, Bộ Nội thương, dạy thiết kế đồ mộc ở Trường Mỹ thuật công nghiệp vừa thành lập… nhưng rồi lại nghỉ.
Đến Hội Mỹ thuật ông cũng rút ra. Lớp vẽ Thủ Đô của gia đình ông phải đóng cửa vì quy định cấm trường tư. Ông thành họa sĩ tự do. Vậy mà ông vẫn có nhiều đơn hàng làm nội thất cho các cơ quan nhà nước và được Văn phòng Chủ tịch nước mua tranh.
Điều này là nhờ tài thiết kế và hội họa của ông đã đành, nhưng còn phải nhờ vào ân tình của những người bạn thân thiết như kiến trúc sư Ngô Huy Quỳnh, bác sĩ Trần Duy Hưng, bác sĩ Nhữ Thế Bảo, ông Vũ Đình Huỳnh...
Các ông giúp ông Trịnh Hữu Ngọc có công ăn việc làm nuôi gia đình khi ông không thuộc cơ quan, đoàn thể nào.
Năm 1962, ông Trịnh Hữu Ngọc nhận hợp đồng với Bộ Kiến trúc, thiết kế nội thất gỗ cho toàn bộ khu nhà ở và văn phòng của Chính phủ Vương quốc Lào tại Khang Khay, do Chính phủ Việt Nam giúp tài trợ.
Hợp đồng làm nội thất đầu tiên sau 1954 này ông Ngọc có được là nhờ người bạn năm xưa dựng Lễ đài độc lập, kiến trúc sư Ngô Huy Quỳnh, lúc đó là trưởng đoàn chuyên gia giúp Chính phủ Lào thiết kế quy hoạch Khang Khay (từ 1961 - 1963).
Ông Trịnh Hữu Ngọc cũng được tin cậy giao làm nội thất khu nhà chờ và đón khách của sân bay Gia Lâm, thiết kế nội thất cho chuyên cơ AN24 của Chủ tịch Hồ Chí Minh và văn phòng Phủ Thủ tướng.
Đó không chỉ nhờ ông Quỳnh giúp đỡ mà còn có những người bạn khác lúc đó như bác sĩ Nhữ Thế Bảo, ông Vũ Đình Huỳnh.
Nhưng trên hết là Chủ tịch Hồ Chí Minh biết tài ông Ngọc từ lâu. Thế nên ngoài những hợp đồng làm nội thất cho các cơ quan nhà nước, từ 1962 cho tới khi Bác qua đời năm 1969, Phủ Chủ tịch năm nào cũng chọn mua tranh phong cảnh của ông Trịnh Hữu Ngọc để làm quà tặng cho khách ngoại giao.
Ông Trịnh Lữ còn nhớ cứ gần Tết là Phủ Chủ tịch lại cho người đến nhà ông Trịnh Hữu Ngọc mua tranh. Ông Sukarno - tổng thống của Indonesia lúc bấy giờ, là một trong những khách quý được Chủ tịch Hồ Chí Minh tặng tranh của Trịnh Hữu Ngọc, rất thích thú.
Nhà phê bình nghệ thuật nổi tiếng Thái Bá Vân nhìn ra "hội họa Trịnh Hữu Ngọc là sự thầm kín đức độ, không thay đổi suốt đời nghệ sĩ". Cái đức độ ấy, bạn bè Trịnh Hữu Ngọc cũng đều thấy rất rõ trong con người ông.
Chiếc ghế gỗ trắc của xưởng MÉMO qua bao năm tháng vẫn bền đẹp - Ảnh: GĐCC
Ông Vũ Đình Huỳnh - lúc đó là vụ trưởng lễ tân Bộ Ngoại giao, từng là thư ký riêng của Bác Hồ - kể với họa sĩ Trịnh Hữu Ngọc rằng ông Sukarno đã nói với Chủ tịch Hồ Chí Minh: Trịnh Hữu Ngọc chính là Monet (Claude Monet - họa sĩ nổi tiếng người Pháp, một trong những người sáng lập trường phái ấn tượng) của Việt Nam.