Giới chức Philippines sáng 11/3 bắt cựu tổng thống Rodrigo Duterte sau khi ông đáp xuống sân bay ở thủ đô Manila. Chiều cùng ngày, ông Duterte được đưa lên phi cơ khởi hành đi The Hague, Hà Lan và đã đến nơi ngày 12/3.
Cựu tổng thống Philippines sẽ trình diện Tòa Hình sự Quốc tế (ICC) tại The Hague. Theo thẩm quyền được trao, ICC đã điều tra và sẽ là cơ quan xét xử ông Duterte với cáo buộc phạm tội ác chống lại nhân loại liên quan chiến dịch trấn áp ma túy mà ông triển khai trong nhiệm kỳ 2016-2022.
Bên ngoài Tòa Hình sự Quốc tế tại The Hague, Hà Lan ngày 12/3. Ảnh: AFP
ICC là tòa quốc tế thường trực được thành lập tháng 7/2002 dựa trên Quy chế Rome, văn kiện được hơn 100 quốc gia thành viên Liên Hợp Quốc thông qua năm 1998. Theo Quy chế Rome, ICC tập trung xét xử những cáo buộc nghiêm trọng nhất thế giới, gồm diệt chủng, tội ác chống lại nhân loại, tội ác chiến tranh và tội ác xâm lược.
ICC có 4 cơ quan, gồm ban chủ tịch, ban thẩm phán, văn phòng công tố và văn phòng lục sự. Ban Chủ tịch gồm Chủ tịch ICC Tomoko Akane, vị trí được bầu ba năm một lần, và hai cấp phó. Ban Thẩm phán gồm 18 thành viên, chia làm ba cấp dự thẩm, sơ thẩm và phúc thẩm.
Văn phòng công tố chuyên tiếp nhận kiến nghị, điều tra và truy tố bị can. Công tố viên trưởng là ông Karim A. A. Khan, quốc tịch Anh, cùng hai cấp phó Mame Mandiaye Niang, người Senegal, và Nazhat Shameem Khan, người Fiji.
Văn phòng lục sự có chức năng hỗ trợ hoạt động hành chính của ICC, do ông Osvaldo Zavala Giler phụ trách.
ICC chỉ truy tố và xét xử các cá nhân, không nhắm vào tổ chức hoặc quốc gia. Lãnh đạo các quốc gia thành viên không được hưởng quyền miễn trừ với các cuộc điều tra, truy tố của ICC.
ICC đã phát lệnh bắt với Thủ tướng Israel Benjamin Netanyahu với cáo buộc phạm tội ác chống lại loài người, tội ác chiến tranh liên quan chiến sự Gaza. Năm 2023, tòa ban hành lệnh bắt đối với Tổng thống Nga Vladimir Putin với cáo buộc "di chuyển bất hợp pháp" trẻ em Ukraine sang Nga. Cả Israel và Nga đều chỉ trích lệnh bắt của ICC nhắm vào lãnh đạo của họ và không công nhận thẩm quyền của tòa.
Tòa còn có quyền tài phán với những sự việc do người mang quốc tịch nước thành viên gây ra hoặc xảy ra trên lãnh thổ thành viên. ICC được phép tiếp quản những vụ kiện mà các quốc gia không thể hoặc không muốn xét xử trên lãnh thổ của họ.
ICC hiện có 125 quốc gia thành viên, mới nhất là Ukraine tham gia hồi tháng 1. Nhiều cường quốc, như Nga, Mỹ và Trung Quốc, không gia nhập ICC, cho rằng tòa có thể hành động vì động cơ chính trị. Ngân sách của tòa năm 2025 là khoảng 195 triệu euro (202 triệu USD) từ khoản đóng góp của các nước thành viên.
Tòa không có lực lượng hành pháp riêng biệt, phải dựa vào hợp tác từ các nước thành viên để bắt và đưa nghi phạm về nhà giam của ICC ở The Hague. Đây là cơ chế để ICC hợp tác với Interpol và Cảnh sát Quốc gia Philippines thực thi lệnh bắt ông Duterte, cũng như dẫn độ ông tới Hà Lan.
Nhà giam ICC ở Scheveningen, ngoại ô The Hague, cách trụ sở tòa khoảng 1,5 km. Trong thời gian chờ xét xử, tù nhân được phép ra ngoài hít thở khí trời, thư giãn, hoạt động thể thao, đọc sách trong thư viện, xem tin tức và tivi, sử dụng máy tính để chuẩn bị cho quá trình bào chữa.
ICC đã thụ lý 32 vụ kiện, một số vụ có nhiều bị cáo, phát ít nhất 60 lệnh bắt. Các thẩm phán tha bổng 4 người, dừng truy tố 7 người do họ đã qua đời. 21 bị cáo đã hầu tòa, 31 người chưa bị bắt.
Tòa đã kết án 11 người, trong đó 6 người phạm tội ác chiến tranh hoặc chống lại nhân loại, đều là chỉ huy các nhóm vũ trang châu Phi. ICC không thể tuyên án tử hình, chỉ ra phán quyết phạt tù 9-30 năm, cao nhất là chung thân.
Thomas Lubanga, thủ lĩnh một phong trào vũ trang ở Congo, là người đầu tiên bị ICC kết án. Các thẩm phán ICC năm 2012 tuyên án Lubanga 14 năm tù vì tội bắt trẻ em đi lính. Năm 2021, ICC kết tội Dominic Ongwen, chỉ huy một nhóm vũ trang ở Uganda, với hàng chục tội danh liên quan tội ác chiến tranh và chống lại nhân loại, như giết người hàng loạt.
Cựu tổng thống Philippines Rodrigo Duterte tại Manila, Philippines tháng 10/2024. Ảnh: AFP
Tổng thống Philippines Ferdinand Marcos Jr. cho biết cuộc điều tra của ICC nhắm vào ông Duterte được khởi động từ năm 2017.
Các cáo buộc ông Duterte đối mặt liên quan chiến dịch chống ma túy, được xem là di sản nổi bật trong sự nghiệp chính trị, từ khi ông còn là thị trưởng Davao, thành phố lớn thứ hai Philippines, trong giai đoạn 1988-2013. Ông Duterte tiếp tục thúc đẩy chiến dịch này trên quy mô toàn quốc trong nhiệm kỳ tổng thống năm 2016-2022.
Khi nhiệm kỳ tổng thống của ông Duterte kết thúc, chính quyền thông báo hơn 6.200 "nghi phạm ma túy" đã bị lực lượng an ninh hạ sát, song các nhóm nhân quyền ước tính con số thực tế lên tới hàng chục nghìn người, trong đó nhiều người bị bắn chết theo kiểu hành hình không qua xét xử.
Philippines là thành viên của ICC từ năm 2011, trước khi rút khỏi Công ước Rome năm 2019, dưới thời ông Duterte. Tuy nhiên, Công ước Rome quy định ICC vẫn có quyền tài phán với những vấn đề xảy ra tại quốc gia trong thời gian nước đó là thành viên.
Do vậy, ICC khẳng định họ vẫn có quyền điều tra và xét xử các hành vi phạm tội liên quan tới chiến dịch chống ma túy ở Philippines giai đoạn 2011-2019. Các vụ giết người được tòa đưa ra xem xét diễn ra ở thành phố Davao trong thời kỳ ông Duterte là thị trưởng, cũng như trên toàn Philippines trong ba năm đầu nhiệm kỳ tổng thống của ông.
Ông Duterte từng tuyên bố "không xin lỗi hay bào chữa" về cuộc chiến chống ma túy và khẳng định không lo ngại nguy cơ bị bắt theo lệnh của ICC. Tổng thống Marcos Jr. cho biết ông nhận bản sao lệnh bắt ông Duterte từ ICC vào rạng sáng 11/3, sau đó là bản chính từ Interpol. Philippines đang là thành viên Interpol và cần chấp hành lệnh bắt do cơ quan này ban bố.
Ông Duterte đã được chuyển đến nhà giam của ICC, nơi đang giam giữ 5 bị can khác trong thời gian chờ xét xử. Luật sư Kristina Conti, trợ lý luật sư ICC kiêm đại diện cho các gia đình nạn nhân của cuộc chiến chống ma túy, cho biết thời gian xét xử trung bình tại tòa án này là 8 năm và tối thiểu là hai năm.
Như Tâm (Theo Reuters, AP)
