Bài viết được tư vấn chuyên môn bởi bác sĩ Calvin Q Trịnh, chuyên gia phục hồi chức năng sản phụ khoa, Khoa Sản, Bệnh viện Đại học Y dược TP HCM.
Thế nào là tiền mãn kinh - mãn kinh?
Tiền mãn kinh là khoảng thời gian cơ thể bắt đầu quá trình chuyển đổi tự nhiên đến kỳ mãn kinh, đánh dấu sự kết thúc của tuổi sinh sản ở nữ giới. Lúc này cơ thể sẽ xuất hiện những rối loạn chu kỳ rụng trứng, kinh nguyệt. Thời kỳ này thường xảy ra ở độ tuổi 45-50 và có thể kéo dài 2-5 năm tùy từng người.
Mãn kinh là giai đoạn chuyển tiếp lần thứ hai trong đời sống sinh dục của phụ nữ, xảy ra do sự suy giảm chức năng buồng trứng. Buồng trứng ngưng hoạt động và ngừng tiết các nội tiết tố nữ. Điều này dẫn đến việc ngưng hành kinh mỗi tháng và chấm dứt khả năng sinh sản.
Những thay đổi của cơ thể trong giai đoạn tiền - mãn kinh
Kinh nguyệt không đều
Những thay đổi hormone ảnh hưởng đến việc buồng trứng phóng thích trứng và điều này có thể làm cho kinh nguyệt chậm hoặc ngắn hơn hoặc tắt kinh trong vài tháng. Lượng máu kinh ra ít hơn hoặc nhiều hơn và xuất hiện sau 40 tuổi.
Cơ thể nóng bừng hay bốc hỏa
Cơ thể có cơn nóng bừng và đổ mồ hôi là dấu hiệu tiền mãn kinh phổ biến nhất. Nó có thể đa dạng về khoảng thời gian, kể cả ban đêm hoặc cường độ tăng dần, kèm chứng ngủ ngáy và khó ngủ. Hiện tượng nóng bừng này có thể kéo dài từ 2-5 năm.
Khi nồng độ estrogen suy giảm, các mạch máu có thể bị giãn ra nhanh chóng và làm nhiệt độ da tăng lên. Hiện tượng này có thể gây cảm giác nóng bừng lan từ ngực lên vai, cổ và lên đầu. Mồ hôi thoát ra nhiều rồi khô đi sẽ làm da mất nhiều nhiệt lượng, dẫn đến cảm thấy ớn lạnh, mệt mỏi và uể oải. Cơn bốc hỏa có thể kéo dài từ 30 giây đến 30 phút.
Khô, teo vú, âm đạo, âm hộ
Những thay đổi hormone làm thành âm đạo khô, giảm lượng dịch tiết ra cũng như độ đàn hồi có thể gây khó chịu và chảy máu nhẹ trong khi quan hệ tình dục. Một số phụ nữ chỉ cảm thấy khó chịu vùng chữ V. Chất dưỡng ẩm và chất bôi trơn âm đạo có nguồn gốc từ nước có thể hữu ích.
Tiểu són, nhiễm trùng tiểu
Yếu nhóm cơ sàn chậu, kết hợp các mô của âm đạo và niệu đạo mỏng mất độ đàn hồi, bạn có thể gặp phải thường xuyên, đột ngột, mót tiểu khẩn cấp, tiểu không kiểm soát hoặc són nước tiểu khi ho, cười hoặc nấc.
Nhiễm trùng đường tiểu có thể xảy ra trong thời kỳ tiền mãn kinh. Dấu hiệu dễ nhận thấy là đi tiểu lắt nhắt và đau khi tiểu. Cách phòng ngừa nhiễm trùng đường tiểu tiền mãn kinh đó là đi vệ sinh sau khi giao hợp, sử dụng chất bôi trơn và tập sàn chậu đều đặn.
Giảm ham muốn
Có nhiều nguyên nhân khiến phụ nữ giảm ham muốn thời kỳ tiền mãn kinh, do thay đổi tâm trạng, thiếu ngủ, niêm mạc âm đạo khô, teo dễ bị tổn thương hoặc chảy máu... Tuy nhiên, rất ít phụ nữ gặp trục trặc về ham muốn trong thời kỳ này.
Đau nhức xương khớp
Khi nồng độ estrogent giảm, dây chằng và sụn cũng bị ảnh hưởng. Có nghiên cứu cho rằng những thay đổi hormone có liên quan đến sự phát triển của viêm xương khớp. Đau cơ và đau khớp được xem là những thay đổi phổ biến nhất của thời kỳ tiền mãn kinh. Một số phụ nữ cũng có thể cảm thấy đau nhức đặc biệt là ở vú.
Thay đổi cân nặng
Quá trình trao đổi chất để xây dựng cơ bắp bị chậm lại, cùng với đó là căng thẳng tăng cao do thiếu ngủ và lo lắng về các thay đổi trên. Căng thẳng làm tăng trọng lượng do lượng hormone cortisol cao. Vì vậy, bạn nên tập thể dục thường xuyên và chế độ ăn uống lành mạnh.
Bệnh lý tim mạch
Khi nồng độ estrogen giảm, cholesterol và đường tăng, tim và mạch máu cũng trở nên cứng hơn. Điều này sẽ dẫn đến tăng nguy cơ mắc bệnh tim do tắc nghẽn các mạch máu. Thay đổi lối sống có thể giúp đỡ rất nhiều cho tình trạng này. Nên tăng cường chế độ ăn nhiều rau xanh và họ cải lá xanh đậm như bông cải xanh. Đau ngực là một trong những biểu hiện của sự thay đổi cơ thể của giai đoạn tiền mãn kinh và mãn kinh.
Loãng xương
Estrogen là hormone quan trọng để duy trì sức khỏe cho xương, giúp tăng tốc độ hấp thụ của canxi. Khi sắp đến thời kỳ mãn kinh, chức năng buồng trứng bị suy giảm, estrogen trong cơ thể bị giảm sút. Điều này khiến trọng lượng xương bị mất một lượng lớn, từ đó ảnh hưởng đến sức khỏe của xương. Xương trở nên giòn và yếu, tăng nguy cơ gãy xương. Trong vài năm đầu tiên sau khi mãn kinh, mật độ xương có thể mất với tốc độ nhanh, dễ loãng xương. Phụ nữ sau mãn kinh bị loãng xương, đặc biệt dễ bị gãy xương sống, hông và cổ tay.
Rối loạn giấc ngủ và ra mồ hôi trộm ban đêm
Đổ mồ hôi trộm ban đêm là một thay đổi đi kèm thường gặp của cơn bốc hỏa. Mọi người thường bị thức giấc, toát nhiều mồ hôi và cảm thấy ớn lạnh, sau đó ngủ sâu sở lại. Có khoảng 1⁄4 phụ nữ tuổi trung niên bị rối loạn giấc ngủ. Mất ngủ còn ảnh hưởng đến tính khí và tình trạng sức khỏe chung.
Tâm trạng thay đổi tiêu cực
Bước vào giai đoạn mãn kinh, phụ nữ thường dễ bị kích thích, buồn bã, lo lắng và căng thẳng. Tăng nhạy cảm hoặc dễ bị mất cân bằng trước những biến cố cảm xúc hoặc tăng nguy cơ trầm cảm có thể xảy ra trong thời kỳ tiền mãn kinh và mãn kinh.
Các loại ung thư sinh dục nữ
Ung thư cổ tử cung, buồng trứng, ung thư vú thường xuất hiện vào giai đoạn mãn kinh. Phụ nữ trong độ tuổi này đừng quên khám phụ khoa và khám vú định kỳ để sàng lọc, chẩn đoán các loại ung thư phụ khoa ở giai đoạn sớm.
Giảm khả năng sinh sản
Giảm khả năng sinh sản khiến phụ nữ khó có thai hơn và thai nhi dễ bị dị tật bất thường. Tuy nhiên, phụ nữ vẫn có thể đậu thai trong vòng một năm sau khi hoàn toàn ngưng hành kinh. Vào độ tuổi này, do các nang noãn có sự biến đổi về yếu tố di truyền nên các bà mẹ lớn tuổi có khả năng sinh con bị rối loạn di truyền cao, đặc biệt là trẻ bị hội chứng Down.
Nguyên nhân rối loạn nội tiết thời kỳ mãn kinh
Sự suy giảm tự nhiên của kích thích tố sinh sản
Ở những năm cuối của tuổi 30, buồng trứng bắt đầu tạo ra ít estrogen và progesteron hơn, khả năng sinh sản giảm. Ở độ tuổi 40, chu kỳ kinh nguyệt có thể trở nên dài hơn hoặc ngắn hơn, cường kinh hoặc thiểu kinh, vòng kinh ngắn hơn. Cho đến cuối cùng - trung bình, ở tuổi 50 - buồng trứng ngừng sản xuất trứng và không còn hành kinh nữa.
Cắt bỏ tử cung
Cắt bỏ tử cung nhưng để lại buồng trứng thường không gây mãn kinh ngay lập tức. Dù không còn hành kinh, buồng trứng vẫn rụng và sản xuất estrogen, progesterone. Nếu là phẫu thuật loại bỏ cả tử cung và buồng trứng sẽ gây mãn kinh ngay lập tức. Bạn có khả năng bị bốc hỏa, có các dấu hiệu và triệu chứng mãn kinh khác, có thể nghiêm trọng, vì những thay đổi nội tiết này xảy ra đột ngột thay vì trong vài năm.
Hóa trị và xạ trị
Những liệu pháp điều trị ung thư này có thể gây ra mãn kinh, gây ra các triệu chứng như nóng ran trong hoặc ngay sau khi điều trị. Việc ngừng kinh nguyệt (và khả năng sinh sản) không phải lúc nào cũng là vĩnh viễn sau khi hóa trị, vì vậy cần áp dụng các biện pháp kiểm soát sinh sản.
Bệnh nhân hóa trị ung thư tại Bệnh viện Ung Bướu TP HCM cơ sở 2, TP Thủ Đức. Ảnh: Quỳnh Trần
Suy buồng trứng sớm
Khoảng 1% phụ nữ bị mãn kinh trước tuổi 40 (mãn kinh sớm). Thời kỳ mãn kinh có thể do suy giảm buồng trứng nguyên phát - khi buồng trứng không tạo ra mức bình thường của kích thích tố sinh sản - xuất phát từ yếu tố di truyền, bệnh lý nội tiết hoặc bệnh tự miễn dịch. Việc không xác định được nguyên nhân hoặc vô căn chiếm 80% số ca.
Các xét nghiệm thường không cần thiết để chẩn đoán thời kỳ mãn kinh. Trong một số trường hợp, bác sĩ có thể đề nghị xét nghiệm máu để kiểm tra và loại trừ một số nguyên nhân gây biểu hiện giống mãn kinh.
Điều trị rối loạn nội tiết thời kỳ mãn kinh
Phục hồi chức năng sản phụ khoa đóng vai trò chủ đạo, phương pháp điều trị không sử dụng thuốc tập trung vào việc làm giảm các dấu hiệu và triệu chứng và ngăn ngừa hoặc quản lý các tình trạng mãn tính có thể xảy ra với sự lão hóa ở phụ nữ mãn kinh. Phương pháp điều trị mãn kinh có thể bao gồm:
Phục hồi chức năng
- Ngủ đủ: Tránh caffein và uống quá nhiều rượu, tập thể dục hàng ngày. Điều trị giấc ngủ bằng các liệu pháp ánh sáng.
- Thực hành kỹ thuật thư giãn: Các kỹ thuật thở sâu tăng cường chức năng hô hấp, massage và thư giãn cơ bắp.
- Tăng cường sức khỏe sàn chậu: Điều trị rối loạn cơ sàn chậu, có thể cải thiện một số dạng tiểu không kiểm soát, bệnh lý sa tử cung, bàng quang, nhiễm trùng tiết tiết niệu sinh dục, tăng độ co khít âm đạo.
- Bổ xung calci và vitamin D, cũng như các liệu pháp điều trị loãng xương và tăng cường sức mạnh cơ bắp để ngăn ngừa hoặc điều trị chứng loãng xương, giảm mất xương và nguy cơ gãy xương, té ngã.
- Kết hợp tập thể dục thường xuyên để giúp bảo vệ chống lại bệnh tim, tiểu đường và các tình trạng khác liên quan đến lão hóa.
Liệu pháp hormone
Là lựa chọn điều trị hiệu quả nhất để giảm các cơn bốc hỏa. Tùy vào lịch sử y tế cá nhân và gia đình của bạn, bác sĩ có thể khuyên dùng estrogen liều thấp và thời gian ngắn nhất để giảm nhanh triệu chứng. Nếu vẫn còn tử cung, bạn sẽ cần progestin ngoài estrogen. Estrogen cũng giúp ngăn ngừa loãng xương. Lưu ý sử dụng lâu dài liệu pháp hormon có thể gia tăng một số nguy cơ.
Thuốc chống trầm cảm liều thấp
Nhóm thuốc ức chế tái hấp thu serotonin có chọn lọc (SSRIs) có thể làm giảm cơn bốc hỏa.
Chế độ ăn uống
Acid béo có trong các loại quả, hạt, dầu cá... tốt cho những phụ nữ có làn da trở nên khô hoặc có dấu hiệu mỏi khớp. Các acid béo giúp tránh được tình trạng khô âm đạo và chứng nhiễm trùng đường tiểu, làm tăng thêm sự hưng phấn về mặt tinh thần và năng lượng sống cho cơ thể.
Estrogen thực vật (phytoestrogen)
Có hai loại phytoestrogen chính - isoflavone và lignans. Isoflavone có trong đậu nành, đậu xanh và các loại đậu khác. Lignans có trong ngũ cốc nguyên hạt và một số loại trái cây và rau quả. Isoflavone có một số tác dụng giống như estrogen yếu.
Khám phụ khoa định kỳ 6 tháng lần để có thể phát hiện và xử trí sớm các bệnh phụ khoa, trong đó có ung thư.
Lê Phương