Chợ tình Xuân Dương bắt nguồn từ sự tích đôi vợ chồng yêu thương nhau nhưng phải chia cắt, không được sống cùng nhau. Sau này, người vợ có dịp trở lại quê, vợ chồng cũ gặp nhau, mừng mừng tủi tủi, nhưng cũng chỉ biết ôm nhau khóc chứ không thể hàn gắn lại tình xưa vì mỗi người đều đã yên bề gia thất. Cảm động trước tình cảm của những người yêu nhau nhưng không đến được với nhau nên người dân trong thôn bản đồng ý để hai vợ chồng cũ có một ngày ôn lại chuyện xưa và chọn thửa ruộng dài (tiếng Tày, Nùng gọi là Nà Lì hay Na Rì) của vợ chồng nhà nọ làm nơi tụ họp, đó là ngày 25/3 âm lịch. Ruộng dài (Nà Rì) sau này được đặt tên cho huyện Na Rì, tỉnh Bắc Kạn ngày nay. Từ đó đến nay, Chợ tình Xuân Dương từ chỗ để những người yêu cũ gặp nhau và cũng đã trở thành nơi gặp gỡ, giao lưu của những người quen, người anh em họ hàng, người bạn cũ từng hẹn nhau trong những ngày hội năm trước. Điều ấn tượng, đó là những người chồng, vợ sẵn sàng mổ gà, làm cơm, làm các loại bánh trái…để thiết đãi những người yêu cũ bạn đời như một vị khách quý.
Vào đêm trước khi diễn ra Chợ tình Xuân Dương, ngôi nhà của Nghệ nhân Ưu tú Nông Văn Hồ, ở thôn Thôm Chản xã Xuân Dương lại rộn ràng tiếng cười nói, tiếng hát Sli ngân vang của những thành viên CLB hát Sli của xã Xuân Dương. Họ cùng nhau ôn lại những điệu hát, những câu đối đáp giao duyên để ngày hôm sau trong chợ tình có thể trình diễn, giao lưu với các nghệ nhân hát Sli đến từ tỉnh bạn.
Nghệ nhân ưu tú Nông Văn Hồ cho biết: “Tôi từ 16 tuổi đã biết hát, đi theo các chú các bác ra chợ hát, tôi vợ chồng tôi cũng từ hát Sli mà quen biết và yêu thương, lấy nhau đấy. Bây giờ thì hát Sli ngày Chợ tình thì thường hát ở bờ sông, gốc cây, bãi ngô… thành từng đôi một hát với nhau. Nội dung thì giờ ai cũng có gia đình riêng rồi nên hỏi nhau về cuộc sống của bạn ra sao, của mình như thế nào…”.
Ở Chợ tình Xuân Dương hát Sli là một phần không thể thiếu của ngày hội. Đây là giai điệu dẫn dắt cho những người bạn cũ tìm đến nhau. Thông qua những câu Sli ngọt ngào, da diết, họ truyền tải tình cảm, sự quan tâm đến cuộc sống của nhau. Ngoài những điệu hát giao duyên, còn có những điệu hát của những người đã từng có tình cảm sâu nặng, dù không đến được với nhau, nhưng cả hai đều tôn trọng cuộc sống riêng và cầu chúc cho người kia luôn được hạnh phúc. Tiếng Sli mượt mà, bay bổng vang lên bên dòng suối, cánh đồng lúa và những cánh rừng thay lời tâm sự, hẹn ước của những đôi trai gái, của những người tri kỷ lâu ngày gặp lại. Đầu tiên là những bài hát chào mời thăm hỏi, sau đó là những bài hát trao đổi tâm, tư tình cảm. Đây chính là giai đoạn lôi cuốn nhất của hát Sli, ở giai đoạn này, hai bên sẽ đối đáp, lời đối đáp của họ xoay quanh cuộc sống hằng ngày. Đó là thời gian họ dốc bầu tâm sự về cuộc sống của mình, cũng có thể là những lời ca ca ngợi vẻ đẹp của bạn hát, vẻ đẹp của quê hương, xứ sở, con người.
Bà Lô Thị Len, thôn Nà Cai, xã Xuân Dương, huyện Na Rì, tỉnh Bắc Kạn nói: “Đến chợ tình, những đôi trai gái cùng những điệu hát Sli giao duyên này, trước có nhiều người đã nên vợ nên chồng đấy. Hôm nay đến chợ được gặp lại các bạn cũ, đông đủ thế này tôi rất vui, rất tự hào”.
Càng về trưa, dòng người ngày càng kéo nhau nhiều hơn đến Chợ tình Xuân Dương. Những chàng trai, cô gái Nùng mang theo khăn áo mới trong sắc áo chàm, áo xanh ngồi ven những sườn đồi cùng nhau đối đáp, giao duyên. Lời Sli lúc trầm lúc bổng ngân vang từ sáng sớm đến chiều muộn, khi hội đã tan mà vẫn còn dùng dằng chưa muốn về.
Anh Lý Văn Luyện, một người dân xã Hòa Bình, huyện Bình Gia, tỉnh Lạng Sơn cho biết: Mỗi năm đến phiên Chợ tình, anh đều vượt quãng đường xa đến đây để tìm gặp những người bạn cũ, để được đắm chìm vào làn điệu dân ca độc đáo của dân tộc Nùng.
Anh Luyện nói: "Anh em bạn bè chúng tôi lâu lắm hôm nay phiên chợ tình mới lại được gặp nhau đông đủ, chúng tôi rất vui, phấn khởi và cảm thấy không khí ở đây thật tuyệt vời".
Tương truyền, Chợ tình Xuân Dương đã có từ khoảng 200 năm về trước. Qua năm tháng, phiên chợ cùng điệu hát Sli giao duyên đã trở thành món ăn tinh thần không thể thiếu của đồng bào các dân tộc nơi đây. Đặc biệt, năm 2021, điệu hát Sli của người Nùng xã Xuân Dương đã được công nhận là Di sản phi vật thể Quốc gia. Từ truyền thống văn hóa tốt đẹp và ý nghĩa của lễ hội, Bắc Kạn đã có kế hoạch bảo tồn, phát huy lễ hội này trong phục vụ phát triển du lịch của địa phương.
Ông Hà Văn Tiến, Giám đốc Sở Văn hóa, thể thao và du lịch Bắc Kạn cho biết: “Chợ tình năm nay chúng tôi tái hiện lại màn hát giao duyên xưa với 100 cặp nam nữ sẽ tổ chức hát liên tục để du khách trải nghiệm. Ngoài điệu hát Sli, ở đây có nhiều văn hóa vật chất như những nếp nhà sàn truyền thống, hang động, trang phục, ẩm thực, văn hóa tín ngưỡng… khá đậm đặc. Chính vì vậy, Bắc Kạn chọn Xuân Dương là một trong những điểm triển khai Dự án 6, Chương trình Mục tiêu quốc gia phát triển vùng dân tộc thiểu số và miền núi về bảo tồn, phát huy giá trị văn hóa bản làng truyền thống gắn với phát triển du lịch…”.
Ngày nay, chợ tình Xuân Dương đã được bổ sung nhiều hoạt động văn hóa, văn nghệ thu hút nhiều quần chúng nhân dân tại địa phương tham gia. Du khách thập phương đến lễ hội được thưởng thức các làn điệu then, Sli, lượn, đàn tính trữ tình ngọt ngào và tham gia nhiều trò chơi dân gian như: lày cỏ, tung vòng cổ vịt, đi cà kheo... và thưởng thức các loại ẩm thực địa phương. Trong đó làn điệu hát Sli và không gian hát Sli độc đáo vẫn là linh hồn của ngày hội, là thứ âm nhạc kết nối những người tâm hồn đồng điệu tìm về bên nhau.